Cees Piket (83) is een man met reiservaring, en lang verhaal kort: hij was reisbegeleider, hij volgde mijn cursus en nu is hij de auteur van Indonesië. Van Banda Aceh tot Jayapura. Hij kan wel tien boeken over zijn reizen schrijven, maar hier blijft het bij. (Vooralsnog)
Onthulling
Eerste onthulling: in het echt verliep de reis anders dan in het boek staat. Voor het boek was een aanpassing nodig: “Onze reizen gingen kriskras door Indonesië. Dan zaten we op Sumatra, dan weer op Sulawesie. Die volgorde heb ik in het boek aangepast. dus eerst heb ik alles van Sumatra opgeschreven.”
Tweede onthulling: Cees wist niet dat hij zoveel wist. “Ik ging zitten en begon te schrijven en het kwam allemaal terug. Al die details. Welk jaar en welke dag en wat er wanneer gebeurde. De ene herinenring haalt de andere op.
Cees was een van de gelukkigen die via een verloting van het maandblad Moesson een gratis deelname won. Dat had hij niet verwacht. “Nu moet ik het wel schrijven,” dacht hij. Want het zal het ene moment in zijn hoofd, terwijl hij het andere moment bepaald de lol er niet van inzag.
Hoe beginnen
Dus ja, hoe begin je zoiets? Dat het over Indië/Indonesië zou gaan, wist hij zeker.
“Ik zit vanaf mijn twaalfde jaar in het Indische circuit. Eerst op de middelbare school in Den Haag, en later omdat ik ook boeken ging verzamelen. En mijn vrouw is Indisch. Wij hebben samen als backpackers veel reizen gemaakt door Indonesië, Thailand, Maleisië, noem maar op. Dan ontmoet je anderen die waardevolle advies geven waar je moet zijn. Dat was nog de tijd van Lonely Planet.”
Reisleider
In het boek staan ook de ervaringen van Cees als reisleider. Veel anekdotes (rekening houdend met privacy) die het leesbaar en vaak geestig maken. Hij is het type doortastende leider, waar ze in Indonesie van kunnen schrikken. Voorbeeld? Wanneer een van ‘zijn’ reizigers een pijnlijke arm heeft, neemt hij de patient mee naar het ziekenhuis in Medan.
Bij de kamer van de dokter brandde een rood licht en een wachtkamer vol patiënten bleef lijdzaam wachten. Ik heb de deur geopend en er bleek niemand aanwezig. De gids was door mijn directe manier van handelen kennelijk zo van slag, dat ze alleen maar kon uitroepen “aduh Cees, ik bewusteloos van jou “. Ten slotte werden we naar het privéadres van de arts verwezen ergens in de wijk Polonia. De huis nummering in Nederland gaat in z’n algemeenheid als volgt. De even nummers aan de ene en de oneven nummers aan de ander kant van de straat.
In Indonesië werkt dat helaas niet zo, wat een gezoek van jewelste tot gevolg had. We kregen van de arts te horen, dat de foto geen breuk had uit gewezen en nadat hij het honorarium achteloos in zijn bureaulade had geveegd stonden we weer onverrichter zake op straat. Naderhand heb ik in Nederland nog meegekregen, dat er een scheurtje in het bot was geconstateerd en dat veroorzaakte de pijn.
Kinderen en kleinkinderen
Kan gebeuren, en het gebeurt. Zo vertelt hij ook over inkopen doen, veteranenreizen en soms moeten laten zien wie er de baas is.
“Ik ben er bijna een jaar mee bezig geweest. Ik dacht, ik maak er een document van om aan de kinderen en kleinkinderen te geven. Dan laat ik het ook drukken omdat er zoveel werk in zit. Dat heb ik bij Probook laten doen. De buurman kreeg er lucht van dus toen was ik er meteen vier kwijt. Op de koempoelan in Zwolle hadden ze ook belangstelling. Bij elkaar ben ik er zo’n vijftig kwijt.”
Bestellen
Er zijn nog twee reisboeken over. De prijs is € 22,00 per stuk voor de drukkosten. De verzendkosten zijn € 6,15 .In totaal € 28,15 Belangstelling? Stuur me even een mailtje, dan zend ik dat door naar Cees. Als hij niet op reis is, reageert hij snel. Bij www.probook.nl zijn ook nog enkele exemplaren te bestellen.
Praktische schrijftip
Altijd leuk, een reisverslag. Hou tijdens de reis een klein dagboek bij in een notitieboekje. U schrijft op waar u bent, hoe de dag verliep en drie opmerkelijke voorvallen. Neem elke ochtend en avond een half uur. Wanneer u met uzelf afspreekt elke dag drie anekdotes te noteren, dan zult u die gemakkelijker onthouden. “Ja, dat is iets voor mijn reisverslag.”
Rudy Hartung stuurde me een mooie herinnering aan het oude Indië. Zijn tante had hem verteld over zijn oma Clara, en zo kan het, dat Rudy nog weet wat er een paar generaties geleden in Semarang gebeurde. Hieronder zijn verhaal.
Aan de Boeloestraat ligt de Boeloe vrouwengevangenis. Tante Troel heeft vaak hierover verteld. Over mijn oma Clara die deze vrouwengevangenis regelmatig heeft bezocht. Het was voor de Japanse bezettingsjaren.
Je kunt je afvragen, waarom deed oma Clara dat? Gewoon, het waren bezoeken van liefdadigheid. Om samen met de vrouwelijke gedetineerden culturele en sociale activiteiten te doen. Zoals het samen zingen en wat te babbelen. Ook leerde zij de vrouwen het batikken en gingen zij samen gezellig batikken.
Een Javaanse vrouw vermoordt haar man
Van Tante Troel heb ik vaak het verhaal gehoord over een moordenares uit de Boeloe vrouwengevangenis. Een Javaanse vrouw die haar man had vermoord en het lijk voor enige tijd in een ton had bewaard. Maar de Javaanse vrouw wordt opgepakt. En de Javaanse vrouw wordt veroordeeld en in de Boeloe vrouwengevangenis opgesloten. En dan maakt oma Clara kennis met deze Javaanse moordenares. En zij gaat samen met haar gezellig batikken. Samen zingen, samen babbelen of zo.
Op een dag vertelt die Javaanse vrouw aan oma Clara: zij heeft een probleem. Zij isbang om weer naar haar geboortedessa terug te keren na haar vrijlating. Was het uit verlegenheid? Of uit schaamte? Of uit angst?
Maar zij weet niet wat zij moet doen en waar zij naar toe moet als zij straks vrijkomt. Ik weet niet of de Javaanse vrouw kinderen had. Ik heb dat niet gehoord uit het verhaal van tante Troel.
Toen heeft oma Clara de Javaanse vrouw gevraagd of zij na vrijlating bij haar in huis wou werken. En dat is toen gebeurd. Na haar vrijlating wordt de Javaanse vrouw de kokkie bij oma Clara in huis aan de Boeloestraat. Zo ging het daar, het was vanzelfsprekend.
Kokkie hoort bij de familie
Oma Clara verhuist later naar haar ander huis, een huis in de buurt van de Gayamweg, en haar kokkie gaat ook mee. Zo ging het daar, het was vanzelfsprekend.
Mijn oma Clara overlijdt op 7 mei 1945. Het was zo tegen het eind van de Japanse bezettingsjaren. Maar kokkie bleef in het huis van oma Clara om voor tante Martha, tante Troel, Kees en Wanda te zorgen. Zij was een deel van de familie geworden. Zo ging het daar, het was vanzelfsprekend
Weer wat later, vlak na de oorlog zijn Tante Martha, Wanda en Kees voorgoed naar Nederland vertrokken en moesten voorgoed afscheid nemen van hun Javaanse kokkie.
Maar tante Troel moet nog in Semarang blijven en komt kokkie bij tante Troel in het huis aan de Andongweg op Tjandi Baru in Semarang. Zo ging het daar, het was vanzelfsprekend.
Zij zijn allemaal heengegaan
Mijn oma Clara
En haar lieve Javaanse kokkie
En mijn tante Martha en tante Troel
En mijn neef Kees en nicht Wanda
Daar ginds boven
Achter de hemel blauwe lucht
Hebben zij elkaar weer gevonden
Praktische schrijftip
Verhalen over de oorlogstijd kunnen vaak moeilijk zijn. Misschien kunt u er een weg in vinden door kleine herinneringen op te schrijven. Over het contact tussen mensen, en waar u houvast en hoop vond. Dat telt ook mee.
De tijd gaat snel…
staat uw levensverhaal al op papier?
Gratis Workshop Levensverhaal schrijven
Bent u er klaar voor om nou eens écht uw levensverhaal op te schrijven? Of dat van uw vader of moeder? Want dan ligt het tenminste vást, voor nu en voor later.
Heeft u ook genoeg van het steeds uitstellen naar morgen? Of van piekeren over hoe u zoiets nou moet beginnen? Stellen de kleinkinderen al vragen? Bent u er klaar voor nu dat mooie levensverhaal op te schrijven, nu het nog kàn?
U kunt ook voor uzelf schrijven, en dat mag best. Schrijven is terugkijken op alles wat geweest is en dat benoemen. Hoe het werkelijk voor u was. De moeilijke tijden en de fijne tijden. Hoe u bent geworden wie u nu bent. Dat geeft innerlijke rust.
nieuwsgierig bent naar hoe je een levensverhaal schrijft
levenservaring heeft
u vaag denkt: mijn eigen verhaal… dat van mijn vader of moeder…
En wanneer is het niks voor u? Wanneer u morgen voor tien maanden op wereldreis gaat, als u elke dag hoofdpijn heeft van de drukte, als u denkt ‘we leven nu en vroeger is voorbij’.
De ideale vooropleiding is: levenservaring.
Meer niet.
Als u na de workshop denkt, bedankt en tot ziens, dan is dat ook goed. Ik hoop wel dat u me een mailtje stuurt als uw levensverhaal af is, dan ben ik een blij mens. Want ik zeg het nog maar eens een keer: hoe meer Indische boeken er in Nederland zijn, hoe beter.
(Maar u kunt ook uw levensverhaal helemaal voor uzelf schrijven, dat in een envelop doen en er een papier op plakken met de tekst: “pas openen 50 jaar nadat ik naar de hemel vertrok”.)
Aanbieding met korting
Wat ik alvast wil verklappen: aan het einde van de workshop doe ik een aanbieding met korting. Dan zakt de prijs van de jaarcursus Levensverhaal Schrijven dus. Die korting is beperkt geldig, dus dat kan nuttig zijn om te weten.
Misschien zet u nu alvast een streepje bij zondag 3 maart, 20.00 uur. Dan beginnen we. Ik hoop dat u erbij wilt zijn.
Heeft u de pagina gelezen en zijn er nog vragen? Mailen staat vrij:
“Ik heb nog duizend-en-één recepten van mijn oma zoals besengek, tangkar, rendang, kentang balado enzovoorts enzovoorts,” mailde Franceska van Heije-Neys. Ze stuurde er twee, met gebruiksaanwijzing en informatie over haar grootmoeder. Geen foto. Maar toch een vrouw die indruk maakt.
Zij vindt blanke mannen niks aan
Dit verhaal gaat over mijn overgrootmoeder. Haar naam is Saila, een (volgens zeggen) mooie inlands vrouwtje dat geboren was in het nog mooie en vredige Batavia, bij Kebon Katjang (naam van de wijk). Een douanebeambte, een Belg, maar hij werkte wel voor het Nederlandse Gouvernement, is verliefd op haar. Zijn naam is de heer Albert Verdoorn. Hij doet heel veel moeite om met haar te kunnen omgaan ofwel eerst kennismaken. Maar zij was koppig en vindt blanke mannen niks aan. Zij had ook gezegd toen hij bij haar kwam voor visite: “Laat jij maar de laatste man ter wereld zijn, dan wil ik nog niet met jou. Nooit!!”
Maar ja, wie zijn wij eigenlijk? Als God dat al voorgeschreven heeft in ons levensboek dat we met een persoon samen ons leven door moeten gaan, dan gebeurt het ook toch?
Dus, in het kort kan ik zeggen dat de liefde begint bij haar ook te bloeien.
Ons gevoel gebruiken
Saila trouwde en kreeg vijf mooie kinderen, vier meisjes en een jongen. Zij was een ijverig, koppig, zelfstandig vrouwtje dat heel erg goed was in de keuken of compositie maken voor homeopathische middelen tegen ziekte.
Haar recepten zijn bij mij goed bewaard en allemaal zonder hoeveelheden benodigdheden. Zij zei altijd tegen ons: “Allemaal dat koken en medicijn maken moeten we ons gevoel gebruiken, er is geen zoveel gram dit of een thee lepeltje dat. Gewoon alles gooien met mate en dan moet je proeven, wat je vindt te weinig is dat erbij doen. Ook met medicijnen. Alles fijn maken, venkelolie erbij of eucalyptus olie of soms wel kokos olie, even verwarmen met een pannetje, niet te lang, een paar seconden maar en dan wrijven en drinken.”
Mooie gouden sieraden
Dankzij dat ze getrouwd was met Verdoorn, werd ze in de kampong ook betiteld als njai. Njai betekent bijvrouw van een blanke man. Ofschoon dat mijn overgrootopa nooit weer getrouwd was met een ander vrouw. Als inlands vrouwtje, draagt ze ook kebaja met saroeng, liefs van Pekalongan. En dat koopt mijn overgrootopa ook altijd voor haar bij Pasar Tanah Abang samen met zijn lieve vrouwtje natuurlijk. En dan als dankbaarheid voor haar liefde tegen hem plus een goede verzorging, koopt mijn overgrootopa af en toe mooie gouden sieraaden. Kortom, ze zijn gelukkig getrouwd.
Middel tegen hoest
sereh
Ik schrijf hier een homeopathisch middel tegen hoest: water, tamarinde en Javaanse suiker (goela jawa). Allemaal koken tot je de suiker en tamarinde zuur goed kan proeven, vijf minuten laten borrelen, laten afkoelen en dan drinken. Ook een middel tegen reumatiek of kou gevat: maakt gember fijn of kan ook raspen (een beetje veel), een beetje Javaanse suiker, een paar kruidnagel, kaneel, sereh (citroengras) en water.
Soto ajam
Kook de kip tot lekker zacht en dan ga je de vlees klein plukken, opzij doen.
Fijn maken: sjalotjes, knoflook, gember, een beetje peper, terasie, een beetje koenjit. Bakken met een beetje olie alle bovengenoemde ingrediënten, als het al geurig is doe daoen jeroek poeroet, sereh, salam blad en dan weer roeren tot alle blaren slap zijn geworden. Giet kiep bouillon in, de kip en dan roeren. Doe wat Maggiblok, suiker en misschien een beetje zout. En proeven, wat vind je, te weinig moet je zelf weer in doen. Geserveerd met gesneden lente uien, gesneden gekookte ei en emping.
Sambal Bajak
Tomaten (een stuk of 3) klein snijden, sjalotjes, knoflook, terasi, een beetje ketoember, daoen jeroek poeroet (veel) en daoen salam. Allemaal lekker bakken met hete olie. Als het al geurig is doe de sambal oelek erin, roerend. Als het hele beslag al een beetje dik is doe wat kokosmelk of melk in beetjes bij beetjes (glaasje is genoeg). En dan doe suiker in, Maggiblok en misschien nog wel een beetje zout (eerst proeven). Door roeren tot dat een dikke massa wordt. Haal uit het vuur, laten afkoelen en dan kan je in flessen doen.
Franceska van Heije-Neys
Praktische schrijftip
Herinnert u zich iets wat u als kind graag at? Schrijf dat op. Sluit uw ogen en probeer te herinneren: hoe het smaakte, waar u het at, wie het maakte en hoe u zich na het eten voelde. Neem de tijd: u zoekt informatie van zintuigen.
Gymzaal HBS te Semarang (Wikimedia Commons/Tropenmuseum)
Een klein berichtje op Facebook trok mijn aandacht. Fred Flohr over zijn jeugdherinneringen: “Ze lieten me op de HBS links liggen, maar – wat een wonder – leerlingen uit het ruige Westkapelle namen het voor me op.” Daar zit een verhaal achter, dacht ik. Hoe zat dat? Fred vertelt.
Heimwee naar Indië
“We kwamen in 1952 naar Holland. We hadden ons ingeschreven voor Gelderland, maar we werden in Zeeland geplaatst. Daar ging ik naar de HBS. Ik was 15 jaar, zat in de pubertijd en ging onderdoor aan heimwee naar Indië, zoals wel meer mensen toen.”
Die “we”, dat waren: zijn vader, moeder en hun drie zoons. Fred was de middelste. Het gezin reisde met slechts twee koffers en een persoonlijke geschiedenis die zwaar woog. “Mijn vader was niet onbeschadigd uit krijgsgevangenschap gekomen. Hij is in Singapore bevrijd, daar was hij door de Japanners op de kampafdeling gelegd om te sterven. Hij had beri beri. Toen hij begon te hikken, lieten ze hem liggen. Dat was hun manier om met deze zieken om te gaan, heeft mijn vader me verteld.”
“De Engelsen hebben die mannen opgekalefaterd en toen moesten ze terug in hun KNIL-uniform. Ik herinner me dat hij in uniform afscheid van ons nam. Na vier jaar kwam hij terug.”
Moeder en de kinderen hadden intussen de Bersiaptijd doorstaan. “We zaten in Semarang. Daar sliepen we met een rugzak om op de grond, als er in de naaste omgeving gevechtshandelingen waren. In vluchttoestand.”
Niet zeuren maar doen
Die herinneringen reisden mee. Het gezin kwam in een contractpension in Middelburg.
“Mijn vader was van Duitse afkomst. Henrich Reinhardt. Zijn instelling was: niet zeuren maar doen. In Nederland heeft hij allerlei baantjes aangepakt, wat er maar was, van brandwacht tot suppoost in een museum. Maar hij heeft niet lang geleefd hier. Toen stond Noes, mijn moeder, er alleen voor. ”
Op de achtergrond
En zo kwam Fred van vijftien jaar dus op de HBS. Dankzij het goede onderwijs in Indië kon hij gemakkelijk meekomen. Omgaan met de klasgenoten was iets anders. Fred hield zich op de achtergrond: “We hadden Ferry in de klas, dat was een Middelburger die was de grote ster.” Maar toch trok Fred de aandacht. “Ik zag er anders uit dan de rest, ze vonden me een vreemde snoeshaan. Ik voelde me niet op mijn gemak in die HBS. Er waren ook die vragen van ‘hoe heb je Nederlands geleerd’, en dan zei ik altijd ‘aan boord’.
Ze lieten hem ook links liggen. Je hoort er niet bij, was de boodschap. Oop een dag gebeurde het onverwachte: “Ik werd in bescherming genomen door leerlingen uit het ruige Westkapelle. Ze gingen me om heen staan. Kort erna ging ik naar een andere HBS, in Vlisssingen. Die lag me beter.”
Poekoel toeroes
Het is terugblikken op een tijd die ver weg is, maar toch, wanneer je erover praat en nadenkt, komt alles weer terug.
Nu is Fred gepensioneerd na een goede baan. Hij schildert, hij schrijft haiku’s en hij speelt in een eigen band. Poekoel toeroes, zegt hij. Alsof het vanzelf spreekt, zoveel doorzettingsvermogen te hebben.
Praktische schrijftip
De vraag naar waar u Nederlands heeft geleerd, heeft u misschien ook gekregen. Het is een pijnlijke klassieker. Schrijf eens op hoe het voor u was, wie de vraag stelde, wat u antwoordde en hoe dat voelde. En als u zegt: ‘Dat soort voorvallen weten we toch al’, dan zeg ik: ‘Uw persoonlijke ervaring telt óók mee.’
Leo Hoestland mailde me een mooie herinnering aan obat van vroeger. Zijn moeder had er verstand van. Wie maakt nu nog thee zoals zij dat kon? Had zij maar alles opgeschreven in een schriftje, dan had oom Leo niet verder hoeven zoeken.
Dit is zijn verhaal.
Aanpassen
Toen ik in 1955 met mijn echtgenote repatrieerde en in Holland aankwam was het gevleugelde woord: aanpassen. Wij moesten ons aanpassen. Ja, ja. Nagenoeg met alles en op alle gebied. Kleding, schoeisel, voeding, drank, huishouden, gewoonten en gebruiken, enfin noem maar op. Dat was even een inleiding. En dan nu de kers op de taart.
Sinds enkele weken word ik geregeld geplaagd door lichamelijk ongemak in de vorm van blaasontsteking. Oké, ik weet het wel, niet levensbedreigend, maar toch wel hinderlijk en beschamend. En de artsen alsmaar kuurtjes voorschrijven, het een na het ander. Daar word je nog méér beroerd van.
Dus ging ik op internet kijken of er nog andere middeltjes daartegen bestaan. En tot mijn grote verbazing zie ik: koemies koetjing. Nou ja zeg. Het moet niet gekker worden. Over aanpassen gesproken.
koemies-koetjing
koemies-koetjing-thee
Dat voorval bracht mij onwillekeurig terug naar mijn kindertijd toen mijn broer en ik om de beurt elke middag een glas koemies-koetjing-thee naar de pastorie moeten brengen voor meneer pastoor, die last had van nierstenen.
Mijn moeder, een eenvoudig, maar keurig-netjes opgevoed Indisch vrouwtje, had hem daartoe weten over te halen. Meneer Pastoor, een joviale vrolijke Brabander, zag erg tegen die operatie op en tenslotte stemde hij in met het drinken van die speciale thee, die mijn moeder voor hem zou maken. Die instemming ging wel samen met gemopper zoals: “Ach jullie, met je hocus-pocus drankjes!”
Zoeken
Enfin, mijn broer Hennie en ik waren dus de pineut. Niet alleen vanwege het brengen van die thee, maar hoofdzakelijk door het zoeken van de ingrediënten. En dat nog wel in de warme middag-uren. De blaadjes van de koemies-koetjing was geen probleem, want die plant groeide zowat in elke tuin. Maar er moest ook nog een kruid bij, die laag bij de grond tegen de muren aangroeit, de zogeheten daon menieran. Dan ook nog een jonge mais-kolf, en zo het hele handeltje inleveren bij ons moedertje, die meteen aan de bereiding begon, want in de voor-avond moest de thee aangereikt worden.
Gadja-Merah Bataljon
Heel veel later heb ik die pastoor nog opgezocht in zijn missiehuis aan de Bredaseweg in Tilburg en spontaan zei hij met een lach: “Nou, die hocus-pocus-thee van je moeder heeft mij er toch maar doorheen geholpen.”
Hij heeft de oorlogsjaren overleefd, is daarna nog Kapitein-Aalmoezenier geworden bij het bekende, of beruchte Gadja-Merah (Rode Olifant) Bataljon. Enkele jaren geleden heb ik een bloeiende plant (nee, geen koemies-koetjing) op zijn graf in de grond geplant, als laatste groet.
De olifant Gadja Merah, symbool voor KNIL bataljons Infanterie X, XI en XII, die onderdeel uitmaakten van de Y-Brigade, met gedenkplaten van de reis van Bali naar Palembang, met emblemen van Regiment Stoottroepen en Gadjah Merah. (Wikimedea Commons/ Nationaal Archief, Krieken)
Praktische schrijftip
Voor de generaties die in Mederland zijn geboren en getogen, is het dagelijks leven in Indië moeilijk voorstelbaar. U kunt proberen om een gewone dag op te schrijven door een lijstje te maken van wat er gebeurde, in chronologische volgorde. Het hoeft niet lang te zijn. Een opsomming kan al veel betekenis hebben.
“Mijn vader, moeder, broer en ik, en als grote bijzonderheid onze lieve “kokkie”. Genomen op Scheveningen in 1938 toen mijn vader op tropenverlof was en wij in Den Haag in een pension woonden. De reis ging per boot en kokkie was gevraagd mee te reizen om op ons, de kinderen, te passen.”
Winnie Goldman-Schultz schreef me. Of ik haar verhaal wilde lezen. Ja, natuurlijk. Ik las het en moest het meteen herlezen, maar toen zat er een klem om mijn hart. Maar ik was blij dat ze het schreef. En om het positieve einde. Het verhaal had ze ingestuurd voor de Nusantara wedstrijd.
Ik ben een Indische vrouw van 83 jaar, geboren in Semarang, Midden-Java
Omdat ik nu alleen ben, sinds 5 jaar weduwe, nemen de herinneringen een grote plaats in mijn gedachten in. Als een uitdaging zich voordoet – zoals deelnemen aan een schrijfwedstrijd – en omdat ik graag schrijf en praat, moet ik van mezelf op de uitdaging ingaan.
Willem Ruys
Als kind van twaalf ben ik met moeder en broer op de Willem Ruys in Holland beland. In mei 1948 stapten wij als volledig gezin van ouders, zoon en dochter aan boord om zes maanden tropenverlof van mijn vader te vieren. Tot groot verdriet werd mijn vader na drie dagen aan boord door een hartaanval getroffen.
Het was een verschrikkelijke gebeurtenis.
Wij hadden elkaar na de Japanse gevangenenkampperiode die drieënhalf jaar duurde, teruggevonden en dan raak je elkaar ineens weer kwijt. In overleg met de kapitein van het schip besloot mijn moeder mijn vader een zeemansgraf te geven. Haar reden was: hij hield van de zee, zijn werk bij Internatio, het scheepvaartbedrijf van de Rotterdamsche Lloyd in Indië, bestond veelal uit het bezoeken van binnengekomen schepen in Tandjong Priok, de haven van Batavia.
Wij waren opeens met ons drieën
Wij waren opeens met ons drieën. Moeder bleef in haar hut en kreeg overdag een rustige plek op het dek. Ik zwierf rond, mocht overal komen, voelde mij zeer eenzaam. Het leek alsof ieder van ons zijn eigen verdriet moest verwerken, de grote klap was nog niet doorgedrongen. Broer en ik zaten in de eetzaal opeens met ons tweeën in plaats van met ons vieren. We voelden ons bekeken en zouden het liefst onder de tafel zijn gaan zitten. Niemand van de passagiers – voor ons allemaal onbekenden – bemoeide zich met ons.
Vreemdelingen
Terugkijkend op de aankomst in Nederland en de periode daarna kan ik zeggen dat wij als vreemdelingen werden bejegend. Nederland was met haar eigen moeilijkheden bezig en men vroeg zich af wat wij hier kwamen doen. Zij hadden net hun oorlog achter de rug. Vertellen over wat achter ons lag kwam niet aan de orde. Een voorbeeld hiervan is het volgende: ik werd nagelopen door een groep jongens die mij uitscholdt voor aap. Ik begreep er niets van. Later drong het tot mij door, ons uiterlijk verschilde van de totoks, oftewel de Hollanders.
Ondanks de moeilijke beginperiode werd er van ons verwacht dat wij ons aanpasten, naar school gingen, niet zeurden, met het weinige geld niet ontevreden waren en zo gauw mogelijk de maatschappij in zouden gaan. Dat alles bijna zonder woorden van mijn moeder, die haar uiterste best heeft gedaan om op de been te blijven. Weer voelde ik mij eenzaam, wilde mijn moeder die haar man had verloren niet belasten met mijn angsten en onzekerheid. Dat ik een vader had verloren, die ik eigenlijk niet had leren kennen door de oorlogsperiode, was nog niet tot mij doorgedrongen.
“Mijn moeder, broer en ik, omstreeks 1949 genomen in een onderkomen in Den Haag.”
Pension
Wij vonden onderdak in een pension in Den Haag. Mijn vader had alle reserveringen tot in de puntjes al vanuit Batavia geregeld. De pensionhoudster was heel vriendelijk voor ons Wij pasten ons aan, onder andere aan het Hollandse eten, het badkamer-gebeuren: geen douche maar alle drie achter elkaar in de badkuip in hetzelfde water, niet meer dan eens in de week. Ik was altijd de laatste en moest daarna de badkuip schoonmaken.
Als mijn moeder bezoek kreeg dat kwam condoleren kroop ik gauw onder de dekens waar niemand notitie van mij nam maar waar ik alles kon horen wat er gezegd werd. Bijvoorbeeld: Ja, zo is het, de beste gaat het eerst. Het schokte mij. Toen de vakantietoelage op was konden wij de twee kamers waar wij woonden niet meer betalen. Een oplossing van de pensionhoudster was dat wij tijdelijk konden verhuizen naar de zolder waar een paar ruimten werden gemaakt door gordijnen en lakens op te hangen.
School
Op een gegeven moment verhuisden wij van het pension in Den Haag naar een klein flatje aan de rand van Den Haag. Het dagelijks leven werd wat ‘gewoner’, we kwamen wat tot rust. Broer en ik mochten weer naar school. Ook toen was het, zeker voor mij, moeilijk om mee te komen op de HBS tegenover het Gemeente Museum in Den Haag. In Batavia had ik na de oorlog korte tijd bij de nonnen van de orde Ursulinen op hun HBS gezeten waar het onderwijs op een ander niveau lag. Hollandse kinderen hadden op de lagere school gezeten, hadden rekenen, grammatica, Frans en andere vakken geleerd. Ik miste vele vakken en zette een tandje bij om bij te blijven.
Mijn schooltijd was een samenraapsel van perioden met en zonder lessen. In het eerste Jappenkamp was er geen schoolgebouw. De nonnen, die in Indië het onderwijs in handen hadden, gaven les in de buitenlucht. De lessen waren vooral mondeling omdat er geen potloden en papier beschikbaar waren. In het tweede kamp waar wij naartoe werden vervoerd, werd er helemaal geen les gegeven, en in het derde en laatste kamp ook niet. Ik mat mij een houding aan van geen vragen stellen, niet over thuis praten, geen aandacht vragen.
Mond houden
Op een schoolkamp had op een gegeven moment iedereen ruzie met elkaar, behalve met mij. Dat kan ik mij nog zo goed herinneren, het voelde alsof ik er niet bij hoorde. In de klas was ik het enige getinte meisje. Een moment dat de aandacht op mij gevestigd werd kwam toen de lerares Nederlands, een strenge vrouw, vroeg wie er in de klas Rooms Katholiek was. Ik was de enige die mijn vinger opstak, waarop zij zeer negatief reageerde en ik alle blikken op mij gericht voelde. Naderhand had ik spijt van mijn actie en dacht: mond houden.
Mijn moeder en haar vriendinnen spraken weleens over het verleden in Indië en de kamptijd. Zij eindigden die verhalen altijd met “maar we hebben zo gelachen.” Ik vond dat vreemd en begreep dat niet. Zij en ik, maar ook mijn broer en vader hadden toch heel erge dingen meegemaakt in hun Jappenkampen, zoals de wreedheid van de Japanse bezetter, de honger, angst, ziekte en de vraag: hoe lang zal dit duren en zullen we elkaar ooit terugzien.
Ik heb die houding van mijn moeder ten opzichte van het oorlogsverleden ten dele overgenomen en begreep pas later dat het voor haar een manier was om ermee om te gaan. Mij heeft het enigszins geholpen om wat er gebeurd was te verzachten. De ervaringen verdwenen echter niet. Een hulp bij het leven in deze periode was het gevoel voor humor. Zowel mijn moeder, broer en ik bleken de zorgen van alledag aan te kunnen door onze humor te gebruiken. Dat maakte alles wat moeilijk was wat lichter en luchtiger zodat we weer verder konden.
de Indische binnenwereld
In ons nieuwe leven in Den Haag speelde ons verleden helemaal geen rol. Ik denk dat toen de scheiding tussen de Indische binnenwereld en de Hollandse buitenwereld is ontstaan.
In die Hollandse buitenwereld was ik aan mezelf overgeleverd, wat zich uitte in om je heen kijken, presteren, nieuwsgierig zijn naar hoe anderen het doen. Oorzaak van deze manier van leven was het feit dat ik mijzelf moest ‘opvoeden’. Moeder leunde in alles op mij, broer ging zijn eigen gang. Ik – puber – voelde mij verantwoordelijk voor het welzijn van mijn moeder. Zij kreeg te maken met financiële problemen, belastingaanslagen, contacten met het kantoor van mijn overleden vader. Omdat zij totaal niet op de hoogte was van deze materie bracht haar dit van haar stuk.
Ik kan mij nog diverse malen herinneren dat ik haar huilend in de woonkamer vond met moeilijke brieven in haar handen. Ik kon haar niet helpen, alleen maar naar haar luisteren en samen een bevriende persoon zoeken die ons kon helpen.
Indische jongen
Ik ben met een Indische jongen getrouwd. Dat gaf zowel in mijn omgeving als in de zijne de nodige opschudding. “Moet je niet een blanke vriend hebben in dit land.” Hoe groter de negatieve reactie hoe vasthoudender ik werd in mijn keuze voor hem. Gebleken is dat mijn gevoel goed is geweest: 55 jaar gelukkig getrouwd geweest met als kroon op het leven twee prachtige kinderen.
Op den duur is duidelijk gebleken dat mijn man zelfs voor mijn moeder mijn juiste keuze bleek te zijn. Hij was een lieve schoonzoon, was zeer attent voor haar. Hij liet haar meedelen in het leven van ons tweeën. Kortom, ze waren dol op elkaar. Wat bijzonder was, was dat er altijd humor in de lucht hing. Mijn moeder fleurde er van op als hij in de buurt was.
Ik heb mij beheerst
Het onbegrip van de buitenwereld heeft wel mijn hele leven op onverwachte momenten de kop opgestoken. Een voorbeeld: baas tegen mij, zijn secretaresse – we zijn in 1978 – “hoe is het mogelijk dat je dit bereikt hebt zonder voldoende scholing”. Ik had er geen antwoord op. Nog een incident: meisje van de boekhouding: “hoe komt het dat jij zo goed kan schrijven, jij bent toch niet in Holland geboren. Spraken jullie daar Hollands”. Ik heb mij beheerst.
Uiteindelijk heb ik 28 jaar als directie-secretaresse gewerkt met heel veel plezier. In die periode heb ik kennis gemaakt met voor mij interessante bazen, die wat over hun vak te vertellen hadden en dat met mij wilden delen. Ik kon daar in mijn persoonlijk leven van profiteren. Het maakte mij mondiger.
In balans
Gijs en Winnie
Terugkijkend moet ik vaststellen dat ik, ondanks mijn Oosterse karakter waar bescheidenheid een onderdeel van is, op beslissende momenten standvastig, eigenwijs en sterk ben geweest. Mij niet heb laten ondersneeuwen en in de schaduw heb laten wegzetten. Ik heb een eigen mening gevormd en heb niet alles voor zoete koek aangenomen.
Op dit moment moet ik vaststellen dat het verleden mij heeft gemaakt tot wat ik nu ben, sterker, met meer inzicht in de gebeurtenissen van alledag. Ik heb eigenschappen in mijzelf moeten ontdekken en gebruiken om een pad te vinden dat bij mij past, waar verleden en heden met elkaar in balans zijn.
Samengevat: op een schoen en een slof begonnen en kijk nu: een gelukkig mens!
Winnie Goldman-Schultz
Praktische schrijftip
Een levensverhaal schrijven hoeft niet altijd een groot werk te zijn. U kunt best klein beginnen met een paar kantjes. Over uw ouderlijk huis, de kindertijd en de jeugd, wat er gebeurde in uw volwassen leven. Of u in de computer schrijft of met de hand in een schriftje, dat maakt niets uit. U doet gewoon wat voor u het gemakkelijkste is.
Kitty aan de rechterbuitenste rij, met een wijde rok aan.
Kitty Kommer is 76 jaar, ze doet aan fitness, lacht veel en en van binnen is ze een kampkind. “Mijn moeder zat net in Kampili toen ik werd geboren.”
Dit zijn de levensverhalen waar het om gaat. Hoe oorlog doorgaat in mensen, hoe dat voelt en wat de herinneringen zijn. Voor Nederland is de oorlog in Indië nu een onderzoek naar oorlogsmisdaden. En al die gewone mensen dan, die de oorlog nog meedragen?
“In Centrum ’45 heb ik geleerd erover te praten,” zegt Kitty Kommer. Dat kan ze ook. Ze benoemt duidelijk en precies ervaringen en gevoelens.
Baleh baleh
“Ik ben de tweede van vier kinderen, en mijn moeder zat net in Kampili (Celebes) toen ik werd geboren. Ze vond het vreselijk dat ze me alleen moest achterlaten in een barak van bananenbladeren. Dan lag ik op zo’n baleh baleh en af en toe kreeg ik van iemand die langs wandelde wat rijstwater te drinken. Ook daardoor sukkel ik nog steeds met mijn gezondheid. De eerste drie-en-half jaar van mijn leven heb ik in het kamp doorgebracht.”
Dan hoop je tegen beter weten nog op een positief vervolg.
Makassar
Kitty: “In november 1945 zaten we nog in het kamp. Het werd nu bewaakt door de Japanners omdat we als Nederlanders buiten het kamp niet zeker waren. Mijn vader kwam ons halen. Ik weet nog dat ik bang van hem was, gek heb ik dat altijd gevonden.
Ons huis in Makassar was helemaal kapot geschoten, althans het had heel veel kogelgaten. We werden verplicht met Engelsen voor een tijdje daar te wonen tot de laatsten vertrokken. Hier houdt mijn herinnering op.”
Dat was de Bersiap. Wie er iets van weet, begrijpt dat herinneringen met een reden kunnen ophouden.
CAS
Het gezin bleef in Indonesië vanwege de goede betrekking die Kitty’s vader had. Na een half jaar verlof keerden ze terug naar Djakarta, waar Kitty naar school ging: naar het CAS (Carpentier Alting Stichting).
Er zijn vrolijke foto’s van. Eentje staat helemaal bovenaan.
Kitty rechtsvooraan, in een lichte jurk
Schoolfuiven
Kitty: “Ik heb er fijne herinneringen aan. Omdat daar geen MMS was hebben mijn oudste zus en ik tot de 3e klas de HBS-A gevolgd. Veel aan sport gedaan, kastie, softbal, turnen, zwemmen, dat laatste vooral in de weekenden met grote groepen vrienden en vriendinnen. Of zwemmen in de zee bij Tandjong Priok, of ineen heel groot meer waar we dan met zijn allen op de fiets naar toegingen.”
“Op de schoolfuiven draaiden we plaatjes en dansten we, vooral jiven. Bij mij thuis nooit, vanwege de slechte sfeer. Mijn vader was verknipt uit de oorlog gekomen, zo noemde mijn moeder dat.”
De schooltijd was in 1953 tot eind 1957. Indonesië verandert.
“Op school moesten we Bahasa leren. Op het CAS werd nog Nederlands gesproken.”
Een paar jaar later begon het.
Onveilig
“Het werd onveilig voor ons Indische Nederlanders. Ons huis werd weer beschoten. Onze hond werd doodgeschoten. We woonden in Kebajoran, een soort compound waar alle buitenlanders woonden. Gewoon naar school gaan kon niet meer. Iedereen werd met de bus opgehaald. De chauffeur had een geweer onder zijn stoel en wij moesten ons paspoort bij ons hebben. Als we aangehouden werden, konden we aantonen dat we er voorlopig waren en terug zouden gaan Nederland.”
“Op 21 december 1957 kregen we te horen dat we op 22 december op de vrachtboot moesten. Van de ene dag op de andere. Mijn moeder zag nog kans om bij de naaister voor ons flanellen pyjama’s te laten maken, vanwege de kou in Nederland.”
Captain Cook
Zo kwam het dat Kitty Kommer in Amsterdam arriveerde, op 21 januari 1958, met de Captain Cook. Weinig koffers, veel emotionele bagage. “Pas in Centrum 45 begreep ik wat ik aan de oorlog en de tijd erna heb overgehouden en ik heb geleerd het direct te benoemen. Het is angst. En eenzaamheid.”
“Dat is wel leefbaar maar je hebt andere kijk op de mensheid gekregen. Ik ben vaak bang voor veel mensen. Veel mensen vinden mij somber maar ik kan ook lol maken. Hier heb ik vroeger nooit over gesproken.”
En daar heeft Kitty Kommer genoeg van: dat niet erover spreken. Ze gaat haar levensverhaal op papier zetten, ook voor haar dochter die geen vragen stelt. Nòg niet, maar als ze vragen gaat stellen, liggen de antwoorden klaar.
Oproep:
1 Foto gezocht. Wie heeft er een foto van de aankomst van de Captain Cook in Amsterdam? In de Panorama van 22 januari 1958 stond een foto waarop een jong meisje over de loopplank wandelt. Dat is Kitty. Kent u die foto?
2 Passagierslijst gezocht. Van deze scheepvaart zijn twee passagierslijsten. Wie heeft deze?
“Och, ik heb wel erger meegemaakt,” zegt Leo Hoestlandt (88) als ik informeer naar zijn gezondheid. Wegens problemen kon hij niet aanwezig zijn bij de presentatie van zijn eigen boek Gevangene van het verleden.
Dansschool
Nu is Oom Leo een verteller. Dus meteen volgt het verhaal over dat “wel erger”. Eigenlijk moet je hem horen, dat is beter.
“Ongeveer tien jaar geleden heb ik in Rotterdam een open hart operatie gehad. Doormidden gezaagd. Net als spare ribs. Ik kreeg zes bypassen, uit aderen van twee benen geplukt. Het herstel ging zo voorspoedig dat ik snapte dan Onze Lieve Heer mij niet wilde hebben. Na een half jaar stond ik weer op de tennisbaan. En hoe dat kwam, zal ik je nu vertellen.
Als laatste van een hele rij kwam ik eindelijk bij de narcotiseur. Dat bleek een oude Chinees te zijn. Hij zegt op z’n plat Indies (en dan imiteert hij): “JIj bent van die dansschool in Rijswijk, ja toch?”
Ik: Hoezo?
“Wah, ik heb jou gesien toch.”
Terwijl ik op die brancard lag heb ik me rot gelachen. Dat heeft me moed gegeven me aan hem over te geven. Toen ik bijkwam, stond hjj aan mijn bed.”
Dat soort verhalen dus. Dat je vanzelf met hem meelacht, al is het onderwerp serieus. Maar we zouden over zijn boek praten. “Een grove schets van mijn leven, 86 pagina’s op A5-formaat,” zegt hij. En die titel Gevangene van het verleden heeft te maken met zijn leven. Wat verkeerd ging en nog steeds doorwerkt. Dat is het ding met het verleden. Het is voorbij. Maar het is niet weg.
“Ik heb het geschreven uit een onvrede over de minpunten die ik hier in Nederkand heb moeten ondervinden, zoals in mijn carrière – al is dat later goed bijgesteld, hoor.”
Oom Leo stuurt me via whatsapp oude foto’s – ja, hij is dan wel 88 maar pienter met de apparaten – en die foto’s laat ik inkleuren via Algorithmia. Het gaat automatisch dus niet alles klopt, maar de foto spreekt veel meer. Zag u boven die knappe jongen? Oom Leo. Hieronder nog een ingekleurde foto.
In de verkeringstijd
Hollands diploma
Dan praten we over de eerste tijd van zijn leven. Leo Hoestlandt was een buitenkampkind, ging niet naar school maar hij had wel een grote honger om te leren: “Ik had een Amerikaans boek over tennis, dat heb ik overgeschreven om bezig te kunnen zijn.” Dan na de oorlog de HBS. “Ik zat op het Canisius College in Batavia. Mijn leraar Nederlands was Rob Nieuwenhuys.”
“Mjn grootste wens was om naar de Zeevaartschool in Den Helder te mogen gaan. Dat ging niet door, want toen ik me aanmeldde kreeg ik te horen dat ik te oud was. Ze konden er geen rekening mee houden dat ik door de oorlog vier jaar lang geen onderwijs had gekregen. Ik heb dat naar voren gebracht in mijn bezwaar tegen het besluit, maar leeftijd is leeftijd was het.
Dus ik besloot: nu ga ik aan een Indonesische universiteit studeren. Maar daar werd me de toelating geweigerd, omdat ik een Hollands diploma had.”
Leo (linksachter) met de familie
Bioscoop
“Ik dacht, barst dan ga ik wel werken. Zo begonnen er allerlei ontwikkelingen die me hebben gebracht tot het schrijven van dit boek. Ook nadat ik al in Nederland was. We zijn in 1955 aangekomen, want daar was het voor ons Indische mensen niet meer… te verdragen. Je veiligheid was er niet. Langzaam maar zeer kwamen er… hoe zal ik het noemen… plagerijtjes naar de Indo-kant. Op alle grote kantoren hing een bord: verboden Hollands te praten. Zo was er meer.”
“Als je met vriendinnetje naar de bioscoop wilde, waren de ondertitels onderaan. Later kwamen daar de Indonesische ondertitels bij, dus je had haast geen beeld over. Daarna was er alleen nog maar de Indonesische tekst. Het is mij op school wel aangeboden Indonesisch te leren, maar door rancuneuze gevoelens uit de republikeinse tijd heb ik daar geen aandacht aan geschonken. Dom. Maar het is niet anders. Ik spreek wel een beetje Javaans.”
Dus daar gaat het boek over. En over zijn kindertijd. En over de angsten van families die de berichten over Europa horen. Een Indisch verhaal, persoonlijk en oprecht. Schrijfervaring had Oom Leo al. “Ik heb in Jakarta het een en ander geschreven voor het weekblad Katholiek Leven, en in Holland veel notulen en verslagen.”
Naar Nederland
O ja, die carrière, hoe is het daarmee in orde gekomen? “Zelf cursussen volgen, onder ander boekhouden en handelscorrespondentie Engels.” En opklimmen deed hij ook. Eerst loketbeambte van de NV Overzeesche gas en electriciteitsmaatschappij, wij zorgden voor de energie van West-Java”. Dan naar de Escompto bank: “Daar heb ik van een jonge Indonesische chef een strenge opleiding gehad.” Daarna bij de Nederlandse ambassade, bureau Compatibiliteit. “Om een flutding kreeg ik bonje. Dankzij de ambassadeur zaten we binnen vier weken op de boot naar Holland. Het was mijn eigen keuze maar toen ik de kustlijn van Java kleiner zag worden en voorvoelde dat ik mijn geboorteland ging verliezen, heb ik inwendig gejankt.”
En zo arriveerde Leo Hoestlandt in 1955 in Nederland. “De eerste jaren in Holland wilde ik niets van Indonesië in huis. Geen schilderij. Geen beeldje. Niks. Niks. Ik wilde er niets meer van weten. Dat staat ook in het boek. Ik heb het voor mijn uitgebreide familie geschreven, ze stelden steeds vragen over hoe iets was en zelf weten ze niets of ze hebben het te druk om het uit te zoeken.”
Gevangene van het verleden
Dat boek, kan iedereen dat kopen?
Daar is hij nog niet helemaal over uit met zichzelf. “Ik kom bij koempoelands van Indische verenigingen als de V.V.G.V., de ROKI en de TVR, daar kan het dan misschien.” Dan gaat het ongeveer tien euro kosten, wat helemaal niet duur is.
De familie van Oom Leo boft maar, zij vinden al hun antwoorden zomaar in een boek opgeschreven. Maar wij mochten er nu ook al een beetje van genieten. En ook van wat hij eerder schreef: Een mooie herinnering
Praktische schrijftip
Wacht met het opschrijven van uw levensverhaal niet tot kinderen of kleinkinderen vragen gaan stellen. Ze weten niet waarover die vragen moeten gaan. Als ze dat wèl beseffen, moet uw verhaal op papier staan.
Schrijven is blijven. Dat is waar het om gaat. Het is geregeld, het is in orde, alles is opgeschreven en als er vragen komen… dan zijn er antwoorden beschikbaar. Voor de kinderen, kleinkinderen, neefjes of nichtjes of gewoon, om vast te leggen wat er is geweest.
Hier volgt een lijstje van redenen om een levensverhaal te schrijven:
Ik wil mijn hart leeg maken. Een Indische veteraan die ik ontmoette, had als jonge militair veel te veel meegemaakt en de pijn was hem bijgebleven. Tot hij van zich af begon te schrijven. Dan kan het boek gesloten worden.
Ik heb zelf vragen over vroeger. Dan is een levensverhaal een goed vertrekpunt: de lege plekken kunnen ingevuld worden met nieuwe, nog te vinden verhalen, feiten en andere vondsten. U gaat op zoek met de vragen uit het levensverhaal.
Ik wil zeggen dat ik ook iemand ben. Kinderen van ouders die de oorlog hebben meegemaakt, vinden het soms moeilijk zich staande te houden tegenover dat grote verhaal. Wat betekent een bloedende knie of gepest worden op school, als je ouders in het kamp hebben gezeten? Een levensverhaal schrijven is dan: je rekenschap geven van eigen gevoelens, en die bestaansrecht geven.
Ik wil het leven zoals het was bewaren. Dat is een goede reden. Bewaren wat ooit vanzelfsprekend was, dat is een cadeau voor anderen die zich dat helemaal niet kunnen voorstellen. Zeker het vooroorlogse Indische leven is voor veel mensen iets dat ver weg is. Dus als u het nog weet? Doen.
Ik wil voor de familie schrijven. Veel mensen schrijven voor de generaties na ons, ook al stellen ze nog geen vragen of zijn ze te jong om het werkelijk te begrijpen. Een levensverhaal kan voor de familie zijn en in de familie blijven en daar veel goeds doen.
Ik wil het Indische doorgeven. We weten allemaal iets van toen en daar, vooral degenen die uit eigen ervaring kunnen spreken. Het Indische leven is het waard om zorgvuldig mee om te gaan, om het te koesteren, met alle ups and downs, en door te geven.
Een eigen waarom
En dan zijn er nog veel andere redenen, iedereen heeft een eigen ‘waarom’. Dat waarom is de drijvende kracht achter het levensverhaal.
Sinds ik het initiatief heb genomen voor de Indische Schrijfschool, groeit het aantal mails dat ik krijg. Ik lees flarden en fragmenten uit levensverhalen. De een schrijft emotioneel, sentimenteel, de ander weer afstandelijk, elke stem is weer anders.
Wat me opvalt, is de sterke zeggingskracht. Dit zijn mensen die iets hebben meegemaakt, doorvoeld, overleefde en ze zijn er nog, klaar om te vertellen wat er is gebeurd. Daarvan ben ik elke keer weer onder de indruk. En als ik kan helpen om het levensverhaal op papier te krijgen, dan doe ik dat graag. Heeft u een idee hoe ik dat beter kan doen, dan hoor ik het graag.
