Indische verhalen over vroeger

Waarom een geheim best 75 jaar bewaard kan worden

Soms is een geheim zo groot of zo gevoelig, dat u denkt: ik wil het wel opschrijven maar niemand hoeft het te lezen. Ja en nee tegelijkertijd en dan komt het er niet van. Ik weet een oplossing.

Archief

Eerst een stapje terug. Begin dit jaar brak de zogeheten openbaarheidsdag aan. Toen gaf het Nationaal Archief stukken ter inzage die 75 jaar gesloten waren geweest.
Ze hadden ook daarvan een inventaris gemaakt.
Ik lezen natuurlijk, maar ja, die inventaris telde 1119 pagina’s dus ik ging meteen door naar de stukken over Indië. Veel zakelijke vermeldingen waardoor je weet: ik moet erheen om te begrijpen wat het is. Maar in de NRC kwam ik een artikel tegen over wat er gebeurde in het kamp Gedangan (bij Semarang).

Beschrijving

De beschrijving bij het Nationaal Archief ziet er zo uit:

2225-2240, 2278-2280
Processen-verbaal van verhoor opgemaakt door het Netherlands War Crime Investigation Team te Singapore betreffende het optreden van Japanners in Nederlands-Indië in en buiten interneringskampen, met inhoudsopgave in elke omslag.
1946 19 omslagen

Getuigenis

In de NRC stond dus meer over wat er nu werkelijk was gebeurd. Sergeant Kimura mishandelde vrouwen. Hij sloeg, onder meer met een knuppel. Daarvan hebben de vrouwen, degenen die het overleefden, getuigenissen afgelegd. Sergeant Kimura werd ter dood veroordeeld.
Er was meer. Een keuring voor de jonge meisjes die vermoedelijk een bordeel in moesten. De vrouwen in het kamp kwamen in opstand, dusdanig dat de meisjes gered werden.
En nu komt het. Er waren vrouwen die zich opgaven voor de bordelen- om de meisjes dit lot te besparen.
Het kneep in mijn hart toen ik dat las. Wat een besluit moet dat zijn geweest, zonder zekerheid of de Japanners betrouwbaar waren.
Want, nou ja.
En dan toch die stap naar voren zetten.
Heldinnen. Vrouwen die een standbeeld verdienen.
Er is natuurlijk het monument voor vrouwen in Japanse kampen, maar ik bedoel: speciaal voor deze vrouwen.

Rust

Een tijdje terug las ik het boek van Griselda Molemans: Levenslang oorlog. De verzwegen slachtoffers van het Japanse Keizerlijk systeem van verkrachting en dwangprostitutie tussen 1932 en 1945 (2020). Alleen die woorden al schrikken af en toch, daarom wilde ik het lezen, want ook dat gebeurde in Indië.

Deze verhalen uit het Nationaal Archief zijn moeilijke verhalen, die zwaar op een mens kunnen drukken. Ook daarom zijn ze zo lang bewaard.
Schrijven hoeft dus niet meteen te betekenen dat u het verhaal gaat delen. U kunt schrijven, uw verhaal in een grote envelop doen, die dichtmaken (lekker veel plakband) en dan schrijft u op de voorkant: open in 2097. Dat is over 75 jaar.
Daarna geeft u de envelop aan een jong familielid, iemand die uw besluit respecteert en dat door zal geven aan de volgende generatie of aan een notariskantoor.
Dan blijft uw verhaal toch bewaard, en dat kan rust geven.

Wat de Preanger-bode wist over het nieuwe jaar 1922

nieuw jaar — Op het sportterrein in Bandoeng, circa 1922

Eerlijk is eerlijk, ik had opeens genoeg van al het Nieuwsjaarsgedoe, tot ik las wat de Preanger-Bode schreef. Dat was op 1 januari 1922, inderdaad, honderd jaar geleden, maar nog steeds geldig.
In de krant publiceerde de columnist Kijker een mooi stuk over het komende jaar 1922. Kijker snapt dat mensen de nieuwjaarswensen een gedoe vinden, maar hij wist op het belang ervan. Dit zegt hij:

Zoo 1921 is voorbij, en we beginnen een nieuw jaar. We wenschen elkander: het beste. We drukken bandjes, sturen kaartjes, bevoordeelen de advertentie-exploitatie der bladen: p.f. En vinden die felicitatie-beslommering: een karwei! Maar vergeten dat we voor ons evenwicht, voor de stimuleering van onze levensblijheid, de traditioneele dagen van verteedering en de traditioneele wenschen voor den individueelen voorspoed van „vrienden en bekenden”, noodig hebben.
Een wereld waarin koude logica en onverbiddelijk cynisme den toon aangeven, zou een harde, een wreede wereld zijn, waaruit de mensch niet beter kan doen dan zoo haastig mogelijk te verdwijnen.
En daarom: een welgemeend voorspoedig Nieuwjaar aan allen die ons lezen, die onze tekortkomingen vergoelijken, en niet minder aan allen die ons niet lezen en ons misprijzen. Want ’t nieuwe jaar is aangebroken, en wij reiken de hand aan ieder die vertrouwen durft hebben in zijn medemenschen, in de toekomst, en in zichzelf.

Vannacht

Inderdaad: nog steeds actueel. Want durven we dat, vertrouwen te hebben in dit nieuwe jaar en in elkaar?
Vannacht lag ik wakker van het vuurwerk. Veel knallen, zware ontploffingen, geschreeuw. Mijn kater Bert kwam dicht bij me voor de steun. We waren alletwee bang.
Toen vond ik vertrouwen moeilijk.
In zijn column somt Kijker op wat er allemaal is om negatief over te zijn. Véél. Dan komt de oplossing en ik zeg het even in moderne woorden: een mens moet een eigen routekaart volgen. Kijker schrijft het zo op:

Maar we moeten, ieder voor zich, den moed erin houden en bovenal, weten wat we willen. De groote kwaal van dezen tijd is gebrek aan standvastigheid, aan doorzettingsvermogen; aan vasten wil: we wankelen en weifelen teveel, en staan te gauw klaar met groote woorden als malaise, ontwrichting, voorbestemd-tot-mislukken, enz, enz. We twijfelen aan onszelf, aan onze kansen en aan den tijd. Wij twijfelen aan alles, en dat is het domste wat we doen kunnen.

Ik heb eens een jong schilder gekend, die talent had, veel talent. Hij had een mooi meisje met mooie schouders, tot model, en haar gezicht was wonderschoon. Bovendien had hij de handigheid een geschikt atelier in huur te krijgen zonder drie maanden vooruit te betalen, — en dat is voor een pasbeginnend schilder een heel ding. Maar hij had één gebrek: hij kon zijn ideeën niet vasthouden, hij had geen wil. Hij besloot met den gruwelijken kant van zijn métier een poging te wagen, en schilderde het meisje als „Salome”, wat het lieve kind erg tegenstond. Maar toen kwam er een vriend op zijn atelier, en vertelde hem dat het publiek moe was van gruwelijkheid, en liever iets opbeurends wou. Hij drapeerde Salome met een japonnetje, veranderde het hoofd van Johannes de Dooper met veel vaardigheid in een bloemenmand en noemde het schilderij: „Venetiaansch bloemenmeisje”. Toen kwam er een andere vriend, en die veroordeelde het schilderij als „te zoet”, waarop de schilder het pardoes veranderde in: „Vrouw, haar dood kind liefkoozend”. En er kwam een kubist, die vond het schilderij „beestachtig theatraal”, waarop de schilder het hoekig maakte en „De zonde in zevenmijls-laarzen” doopte. Het schilderij is nooit verkocht, en de schilder is nu bediende in een toko.

Ja, als we nooit weten wat we willen, iedere impulsie gehoorzamen, en geen vast doel in ’t oog houden dan gaat ’t ons als de schilder, dan hebben we géén kans in 1922.

Eigen doel

Ik ben het helemaal eens met Kijker. Een eigen doel. Voor mij is dat de verschijning van het KNIL-boek, werken aan het levensverhaal van Van Daalen en zoveel mogelijk mensen helpen hun verhaal op papier te zetten.
En in de lijn van Kijker wens ik u een goed nieuw jaar, met een eigen vast doel om in het oog te houden.

Wat is er toch met de rantang? (video)

rantang

Op een klein tafeltje, bescheiden in de schaduw van een kast, stond de rantang. In een tweedehandswinkeltje. Ik was er een week voordat alles dichtging en kon mijn ogen er niet van losmaken.

Van binnen

Een rantang, te koop voor 32,50 euro.
Ik aaide wat over het emaille. Van binnen werd ik zacht en ook een beetje droevig. Want ik dacht aan de tijd van drukke Tong Tong Fairs, mensen horen vertellen en samen hangen, en dat er dan altijd wel iemand is om even iets aan te vragen.
Voor mij is de rantang iets van vroeger dat de tijd overleefd heeft.

Dierbaar

Aan de winkeldames vroeg ik hoopvol of dit een oude was. Ze dachten van wel. De inschatting was jaren 1960. Zoiets. Een vrouw hoorde ons praten en vertelde dat haar vader een rantang had meegenomen uit Indië. Hij was er niet meer en zij had er bloemen in geplant.
Voor de herinnering. En het dierbare gevoel, dat ze bij die rantang had.

Weer thuis zag ik dat de Hema ook een rantang verkochten, alleen heette het daar lunchbox. Het was lelijk. Niet eens van emaille.

Online vond ik wat uitleg over de rantang. Het is om eten mee te nemen, wel een doek erom wikkelen zodat alles warm blijft.
Ik moet bekennen dat ik altijd dacht dat de rantang een pannenset was, en dat het pannetje bovenaan de garende hitte kreeg van het pannetje daaronder, dat weer warmte kreeg van het pannetje daaronder enzovoort, en dat het dus voor mensen als ik hogere wiskunde was om te weten welk gerecht je waarin maakte.
Ja, ik heb veel fantasie, dat merkt u wel.

(tekst loopt door onder video)

Mee naar huis

Die rantang heb ik mee naar huis genomen. Ik hield het vast aan mijn hand, in de hoop dat ik op straat iemand zou tegenkomen die er een verhaal over wist, uit de eigen familie, nog uit Indië. Meer iedereen had haast, niemand keek, dus ik kwam thuis zonder verhaal.
Dus nu is mijn hoop op u gevestigd.
Heeft u nog een verhaal waarin een rantang voorkomt? Een piepkleine anekdote is ook al fijn. En heeft u een idee hoe oud deze rantang is?

Maakt u straks ook Zwartzuur? (recept)

Traditie biedt troost, want traditie blijft wat het is en dat is iets moois in de tijd waarin wij leven. Ik dacht aan Kerstmis, oud en nieuw, en toen dacht ik aan Zwartzuur.
Traditie.

Fluitketel

Voordat u het vraagt, ik maak het niet. Want ik kan niet koken, in mijn keuken staat anderhalve pan en een fluitketel. Maar de Indische keuken is vol van verhalen, dus daar komt mijn belangstelling vandaan. Gezellig, verhalen over wie wat maakte en hoe, en wanneer. Dan zit ik goed bij Zwartzuur.

Oma Miet

In Het Indische kookschrift van Oma Miet van Marc Tierolf staat deze mooie foto die ik mocht overnemen. Hij geeft Oma’s recept en schrijft: “Dit is het gerecht dat al bijna 100 jaar met oudjaar door mijn familie gegeten wordt. Dit zal het eerste fusiongerecht zijn geweest. Van oorsprong is het een Frans gerecht, maar in Indië hebben ze het verbeterd door de smaken van het oosten erin te verwerken.”

Daar staat het: bijna 100 jaar.
Dus bijna een eeuw, hoeveel generaties kunnen er dan over vertellen? Minstens drie. Of vier.
Het verhaal van Zwartzuur gaat verder terug. In de roman Mevrouw Klausine Klobben op Java uit 1899, geschreven door de Indische schrijfster Dé-Lilah, verschijnt een zekere Sientje. Zij moet van zichzelf en anderen iets literairs schrijven maar dat lukt niet:

“Eerlijk gesproken, heeft het een en ander mij verbazend gehinderd. Ik ben namelijk voor de schrijftafel gaan zitten en ben er meê begonnen, met het journaal vlak voor mijn neus; ik heb me kolossaal ingespannen, ben aan ’t pikeren gêgaan, heb eenige zeer fraaie tirades op papier gezet, met groote letters ’t woord “Batavia” neergeschreven en later betrapte ik mij zoo waar, dat ik bezig was om een recept neêr te schrijven, hoe men zwartzuur van eend maakt.”

Hoe dan?
Dat zegt Sientje niet.

Het recept

Bij mevrouw Koba M.J. Catenius-van der Meijden vond ik het volgende recept. Het komt uit Makanlah Nasi! (Eet rijst!) De Indische rijsttafel (voor Holland) De derde vermeerderde druk van “Patti – de Indische rijsttafel”. ‘s-Gravenhage: Ort & Van Straaten, 1922.
Hier komt het:

46. Zwartzuur van kip of eend.
(namaak hazepeper).
Twee jonge kippen of 1 eend,
3 groote uien fijngesneden,
een theelepel kruidnagel gruis,
een theelepel peper,
vier theelepels suiker,
een stuk kaneel,
een bierglas roode of witte wijn,
een half bierglas azijn,
twee lepels beschuitkruim of maïzena,
zout naar smaak; bouillon of water, boter.

Men snijdt de kip of eend aan stukken en deze worden met peper en zout ingewreven en in boter bruin gebraden. De uien worden apart gefruit in boter; daarna voegt men hierbij de azijn, de wijn, de suiker en de specerijen.
In deze saus doet men de stukken kip of eend en laat ze zacht stoven, terwijl men er wat bouillon of water bijvoegt. Om de saus te binden, doet men er kruim of maïzena bij.
(Maakt men in Indië zwartzuur, dan meent men in plaats van wijn bessensap, doet er minder azijn bij, doch voegt er een half kopje soja aan toe.)

Traditie

Het lijkt me best eenvoudig om te maken, maar ja, wat weet ik van die dingen? Als ik worteltjes kook, branden ze aan. Wanneer u het recept wilt dat Oma Miet geeft, kunt u haar kookboek hier bestellen. Ik hoop dat u deze traditie ook in uw leven heeft, of iets anders dat ook troost en houvast biedt. Misschien is juist deze tijd goed om eens wat op te schrijven.

Hoe gaat het schrijven? Een optimistische vraag

Ziezo, de stoomcursus Familiegeschiedenis is klaar. Deze week kreeg ik een stapel mail (iedereen krijgt antwoord) en ik tik mijn vingers blauw. Van u hoop ik hetzelfde. Gaat het naar wens?

Vragen

Degenen die me mailden, waren vooral degenen met zorgen en vragen. Zo gaat dat altijd en het is ook helemaal niet erg. Dan kan ik immers mij nuttig maken met raad en daad en dat is voor mij een fijn gevoel. Hieronder een lijstje met vraag en antwoord, anoniem hoor. Misschien heeft u er wat aan. Erna verklap ik een nieuwtje dat u misschien van dienst kan zijn.

“Ik ben begonnen met de Stoomcursus maar elke dag een video is te veel, wat nu?”
Dan zeg ik: rustig aan. Doen wat kan. De uitlegvideo’s blijven de hele maand december nog online staan. Als het niet lukt voor de Kerst alles af te krijgen, dan komt er altijd een ander goed moment. Wat denkt u van Oudejaarsavond?
We kijken dan allemaal terug en u heeft dan iets moois te bieden.
Of: Vaderdag of Moederdag in 2022.
Neem een einddatum, dan heeft u een doel en een doel zet u in beweging.

“Er is niemand meer aan wie ik iets kan vragen.”
Dat kan. En het betekent dat anderen aan u iets willen vragen. Wanneer we ook beginnen, we missen altijd iemand aan wie we wat kunnen vragen. En dan zijn wij opeens degene die het meeste weten.
Wat kunt u doen als u niets weet over uw ouders of grootouders?
Tip: zoek naar een beroemde tijdgenoot, naar bekende mensen die min of meer hetzelfde meemaakten, dan heeft u een mogelijkheid tot vergelijken. Het is iets, en soms is iets al veel.

“Ik heb geen tijd maar ik wil het wel.”
Zie de eerste vraag.
En ook: maak het gemakkelijk voor uzelf. Dus niet gaan beslissen van ik moet elke dag drie uur schrijven. Doe wat u wel kunt. Misschien is een uurtje op dinsdag goed genoeg. En een enkel A4-tje met familiekennis is altijd beter dan helemaal geen A4-tje.

“Kan ik nog meedoen?”
Ja hoor, stuur me mail dan maak ik het in orde.
[si-contact-form form=’7′]

“Hoe moet ik over een ander schrijven?”
Gebruik de ik-vorm, want u bent de verteller. U vertelt dus vanuit uzelf.
Dus niet: Eddie zei altijd…
Maar wel: Mijn grootvader zei altijd…

“ Kan ik telefonisch overleggen want ik heb een andere vraag en het is te persoonlijk voor in de mail?”
Dat kan. Op de pagina contact staat mijn digitale afsprakenkalender, daar kunt u gemakkelijk een afspraak plannen. Mij mailen kan ook, dan stemmen we een dag en uur af.

Nu het nieuwtje.

Ik was blij verrast om te merken hoezeer het leeft, familiegeschiedenis schrijven. Daarom ga ik een cursus ontwikkelen met meer diepgang en praktische begeleiding. Die begint aan het eind van de zomer. De cursus gaat een paar maanden duren, met elke maand een webinar voor verdieping en vraag en antwoord, en met twee persoonlijke coachinggesprekken per persoon. Er is plaats voor maximaal 20 mensen, anders loopt mijn hoofd om. Dus denkt u dat wil ik misschien, laat het me vrijblijvend weten. Zelf heb ik er nu al zin in.

Indische salon online: onze militaire voorvaders

Voordat u het zegt: ja, er waren ook vrouwen bij het KNIL. Maar deze donderdag gaat het over voorvaders in het KNIL. Er komt een Indische salon aan, bent u erbij?

De uitnodiging staat. En het is gemakkelijk om erbij te zijn, want deze Indische Salon van het Indisch Herinneringscentrum is helemaal online. En gratis.
Misschien zucht u nu een beetje, net als ik. Want er gaat niks boven met elkaar in een zaal zitten en samen meer weten dan alleen voor het computerscherm. Altijd leuk om te zien hoe iemand in het publiek zich gaat opwinden – die gaat vragen stellen – of een plastic tasje bij zich heeft met oude spullen en je hóórt nog eens wat.
Kom allemaal weer terug.
Maar nu nog even niet.

Erbij zijn

Donderdagmiddag 2 december is er dus een Indische Salon online. U kunt zich opgeven op deze pagina: klik en kijk.
Dan krijgt u een link toegestuurd waarmee u kunt inloggen en de Salon bijwonen.

Programma

Eerst ga ik een lezing houden over Frits van Daalen (1863-1930), de hoogste Indische officier van zijn tijd, enkele jaren gouverneur van Atjeh en later commandant van het KNIL. Van Daalen ontving bij leven veel lof en ook kritiek, maar nu staat hij vooral in een negatief daglicht vanwege zijn inzet van extreem militair geweld. De lof is verdwenen.
Maar wie was deze man eigenlijk? Wat gebeurde er nu werkelijk? Ik vertel met mooie historische beelden uit de tijd van toen over deze fascinerende man.

Als u denkt: ik heb ook een voorvader in het KNIL (of voormoeder), hoe kom ik meer te weten? Blijf dan hangen in de uitzending. Want Maarten Fornerod van de Indische Genealogische Vereniging (IGV) geeft een presentatie met de veelbelovende titel: Een duik in de archieven: waar vind ik wat? Maarten wijst ook op online archieven, dus met wat klikken hier en daar kunt u een stuk wijzer worden. Inderdaad, als u weet waar. Dat legt Maarten dus uit.

In het kort

Indische Salon – Indisch Herinneringscentrum
donderdag 2 december – aanvang 1400 uur
Lezing Vilan van de Loo: Generaal Frits van Daalen
Lezing Maarten Fornerod: Een duik in de archieven: waar vind ik wat?
Aanmelden: klik hier

Stoomcursus Familiegeschiedenis: het verhaal op papier met de Kerst

Virus of geen virus, straks is het Kerstmis. En dat komt elke dag dichterbij, ik hoor dat veel mensen nadenken over samenzijn en hoe dat moet. Toen ik daarover nadacht, dacht ik ook aan degenen die graag hun familiegeschiedenis op papier willen zetten, al jaren lang.

En dat lukt maar niet.
Geen tijd.
Geen structuur.
Geen overzicht.
Hoe begin je zoiets.

Kan het ook kort en snel en goed?
Jawel.

Als u weet hoe.

Dan kunt u straks met de Kerst iedereen het cadeau van het jaar geven: de familiegeschiedenis. U maakt er ook een eboek van, zodat u het naar familieleden kunt mailen.

Het gaat dus om het hoe: hoe krijgt u dat voor elkaar? Dat vertel ik u in een serie van vijf korte uitleg-video’s die ik op vijf dagen achter elkaar aan u toestuur. Elke ochtend komt er eentje, die u kunt bekijken wanneer u wilt, of tien keer achter elkaar als u dat leuk vindt. De uitlegvideo’s staan de hele maand december online

Ik stuur ook een werkblad mee, daarop staat een voorbeeld van wat u moet doen. Want ja: u gaat aan de slag. Dan heeft u met de Kerst het familieverhaal op papier.

Dit is de Stoomcursus Familiegeschiedenis:

Maandag 6 december
Uitlegvideo 1: De indeling van een familieverhaal

Vaste elementen
Wat u kunt overslaan
Lengte
Werkblad: voorbeeld van een indeling

Dinsdag 7 december
Uitlegvideo 2: Wat moet er in het familieverhaal?

Zo komt u aan informatie
Omgaan met Delpher
Werkblad: voorbeeld van een pagina met informatie

Woensdag 8 december
Uitlegvideo 3: Leren schrijven

Dit maakt schrijven gemakkelijk
Wat als u wel kunt praten maar niet kunt schrijven
Wat u doet met familiegeheimen
Werkblad: voorbeeld van een geschreven tekst

Donderdag 9 december
Uitlegvideo 4: Zet de puntjes op de i

Dit doet u als u iets niet weet
Zo maakt u de tekst beter
Werkblad: zeven tips waarmee u de tekst kunt bijschaven

Vrijdag 10 december:
Uitlegvideo 5: Maak er wat van

Zo zet u foto’s in het document
Zo maakt u een papieren boek ervan
Zo maakt u een ebook
Werkblad: vijf praktische adviezen om uw familieboek mooi te maken

Dus dat gaat lukken, dat weet ik nou al.
Ik heb de kennis, u heeft het verhaal.
En in die week kunt u mij ook mailen als u ergens niet uitkomt.

Kost dat?
Kost niks.
Gratis.
Ik vind het gewoon leuk om te doen. Plus, ik heb pas mijn boek over het KNIL bij de uitgeverij ingeleverd dus ik heb nu meer tijd en ik heb er zo’n plezier in om uitlegvideo’s te maken.

Is het iets voor u?

U heeft een familiegeschiedenis die u al langer op papier wilt zetten
U vindt het leuk om hiermee aan de slag te gaan
U bent al begonnen maar ja het is niet af
U denkt: dit jaar doe ik het gewoon

Wat kost het ook alweer?
Niks dus.

Doet u mee?

Als u straks met de Kerst de korte en krachtige versie van uw Familiegeschiedenis Cadeau wilt doen, geef u dan op voor de Stoomcursus Familiegeschiedenis. Dag 1 is 6 december.

[si-contact-form form=’3′]

Vraag en antwoord

Ik weet haast niks, kan ik toch meedoen?
Ja, tuurlijk. U kijkt gewoon hoe ver u komt met wat u wel weet, en dan mailt u mij voor aanvullende tips.

Ik heb al 200 pagina’s en ik moet nog veel doen, heb ik iets aan deze cursus?
Misschien leert u iets over grenzen stellen, dat kan voor u belangrijk zijn.

Net die week zit mijn agenda vol, kan ik ook later beginnen?
Ja hoor, want de mails blijven gewoon in uw mail zitten en de uitlegvideo’s staan de hele maand december nog online.

Kan ik ook samen met iemand anders meedoen?
Geen probleem. U geeft zich alletwee gewoon op en dan werkt u samen. Gezellig.

Moet ik er een boek van maken? Ik weet niet of ik dat wil.
Een boek hoeft niet. U kunt de familiegeschiedenis ook gewoon voor uzelf houden.

Ik ben niet indisch, kan ik dan ook meedoen?
Ja, u bent van harte welkom.

Ik heb een andere vraag, kan ik even mailen of bellen?
Dat kan, even doorklikken naar contact. Komt in orde.

Hoe kan ik me opgeven?
Via dit fomuliertje:
[si-contact-form form=’3′]

Hoe lang blijven herinneringen bestaan?

Deze week verliet ik mijn warme huis, om door wind en regen naar de Sophiahof in Den Haag te gaan. Met Gustaaf Peek was ik te gast in een podcast over Lin Scholte en haar roman Bibi Koetis.

Donker

Bij aankomst dacht ik bezorgd: was het wel vandaag? Want de voordeur was op slot. Ik moest naar binnen via een grote tuin en de tuin was een duisternis met gladde blaadjes, precies het soort locatie waar een seriemoordenaar me opwacht. Ergens in de verte scheen het licht.
Ik liep door, maar wel een beetje sneller.

Een bijeenkomst in deze tijd is bijzonder. Het heeft een zeker risico maar o, de gezelligheid is zoveel waard. Ik hield meteen hartstochtelijk van iedereen die ook door de donkere kou was gereisd en ik heb die avond meer gelachen dan in de weken ervoor.
Deze podcast was een anders-dan-anders bijeenkomst.
Vier mensen op het toneel, publiek, een camera en ze gaan alles nog monteren en dan uitzenden, wanneer weet ik gek genoeg niet. Het was een samenwerking van Fixdit, Writers Unlimited en Museum Sophiahof.
We spraken over Indisch-zijn, de koloniale tijd, de tangsi, de literaire stijl van Lin Scholte en zo was het een genoeglijke avond, tot die ene vraag uit het publiek kwam, aan mij gericht.
Of ik wat meer kon zeggen over het kazerneleven. Wat dat nou was.

Herinneringen

In mij viel alles stil.
Want op dat moment besefte ik: dat weten mensen niet meer. De herinneringen eraan zijn vervaagd, als ze niet zijn opgeschreven en gelezen. Want hoe gaat zoiets?
Je grootvader vertelt iets over zijn kazerneleven, je vader vertelt wat zijn vader altijd vertelde en jij hebt het druk en denkt soms hoe was het ook alweer.
Twee, drie generaties hebben de kans om het op te schrijven. Niet meer. Dan is het weg, voor altijd.

Ik haalde adem en vertelde over het kazerneleven, de tangsi, het regime van om zo laat dit, om zo laat dat. De kantine. De vrouwenloods. De kinderen – anak kolong. Lagere rangen, hogere rangen. Overplaatsingen. De nieuwe zijn in de vrouwenloods en wat dan.

Het leek of ik er gisteren nog was geweest, in de kazerne. Maar dat was natuurlijk niet zo. Ik had het werk van Lin Scholte gelezen, zij schrijft er zo beeldend over dat je het zowat voor je ziet. Ik weet dat ze over haar Nederlands twijfelde, maar ze wilde van het leven dat haar ouders en tante in de kazerne leefden een realistisch beeld geven. Haar herinneringen die zo persoonlijk lijken, dat ze vast weleens gedacht heeft: ‘Wie zit hier nou op te wachten?’
En nu weten we wie dat allemaal waren zijn. Generatie op generatie, tot op de dag van vandaag. U schrijft uw verhaal toch ook wel op? Ik help u er graag bij.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

‘Het regende scheldwoorden en een oogenblik later ook steenen’

Op vrijdag 23 augustus 1918 schreven de Indische kranten over een dessa-drama. De heer Van Amerongen was achtereenvolgens uitgescholden, gestenigd, gestoken en vervolgens gestorven. Reden genoeg voor ontzetting, maar de koloniale kranten reageerden merkwaardig laconiek. Hoe kon dat?

Dessa-drama

Het was de Preanger-Bode die de term “dessa-drama” in de wereld hielp. Zoiets was een kwestie van tijd geweest vond de krant evenals het Soerabaiasch Nieuwschblad, want de tijden waren er bepaald naar. De aanleiding voor dit drama lag in het vermoeden van de heer Van Amerongen dat er gestolen ketella (cassave) verkocht werd in de pasar. Hij ging op onderzoek. De krant beschreef de eerste akte van het drama als volgt:

“De heer v. A., employé van de firma Apcar en Co., had een gegrond vermoeden, dat veel van zijn gestolen ketella op den passer te Sambi werd verkocht; hij wilde zich hiervan zekerheid verschaften om zoo mogelijk de daders aan de politie over te laveren. Dezer dagen begaf hij zich met dat doel naar genoemden passer, later gevolgd door zijne echtgenoote, die blijkbaar reeds te voren van dit in te stellen onderzoek een of ander onheil verwachtte.

Bij het doen van navragen aan een vrouw, die met een hoeveelheid ketella op den passer zat, werd hij op zoo’n onhebbelijke wijze door haar te woord gestaan, dat hij zijn drift niet meester kon blijven en haar een klap gaf. Dit was natuurlijk zeer verkeerd, de tijden zijn er niet meer naar om zijn handen uit te steken; deze klap was de aanleidende oorzaak van het daarop gevolgd tumult, een welkome gelegenheid voor een paar raddraaiers, die nooit bij een oploopje ontbreken, om deze nog wel bij te leggen zaak op een bloedbad aan te sturen.

Spoedig liep men te hoop, het regende scheldwoorden en een oogenblik later ook steenen, waardoor de heer v. A. en zijn vrouw gewond werden en hen tot retireeren noopte; ter waarschuwing loste v. A een schot in de lucht.”

Echtgenote

Ja, dat was nou onverstandig. De klap. Dat schot. De echtgenote was niet zomaar haar man gevolgd: ze wist waarschijnlijk dat hij driftig was en wellicht ook dom. Want de krant schreef het correct op: ‘de tijden zijn er niet meer naar.’ De tijden van de koloniale overheerser waren geteld, zeker in de ogen van de opkomende nationalistische beweging. Daar had men liever vandaag dan morgen onafhankelijkheid van Nederland, terwijl in Nederland daarvoor wel enige ontvankelijkheid bestond, maar bepaald geen plan met een tijdpad. Wie zich in de kolonie gedroeg als driftkop met het recht om naar eigen inzicht lijfstraffen uit te delen – zoals de klap – kreeg met consequenties te maken. De ‘Inlanders’ waren niet meer zo volgzaam. Van Amerongen had het moeten weten, al was het alleen maar, zoals de krant meldde, dat zijn collega’s gewapend hun werk op de ondernemingen verrichten. Het natuurlijk veronderstelde gezag bleek ontoereikend.

Tweede akte

De tweede akte van het dessa-drama verliep als volgt:

Terzelfder tijd kwam dr. B. op een motor, lorrie van één der in de buurt liggende suiker-ondernemingen den passer Sambi voorbij, waar hij, het tumult ziende, direct stopte. Het gevaar ziende, waarin de aangevallenen en ook hij zelf verkeerde, stelde hij voor, zoo spoedig mogelijk met de motor lorrie zich in veiligheid te brengen. En of het zoo moest, bij de pogingen om te vluchten brak de ketting de overbrengende beweging en daar stonden zij nu. Men trachtte de menigte tot kalmte te brengen, doch dit mocht niet baten; men drong steeds op, de heer v. A. verwondde nog iemand met een schot, doch men deinsde niet af.
In het daarop gevolgd handgemeen verloor v.A zijn revolver en kreeg met een kris een levensgevaarlijken steek. En eensklaps deinsde toen de menigte af, zich tevreden stellende met slechts één offer.

Zo was het kennelijk: er moest bloed vloeien, iemand moest boeten voor de belediging en de vernedering van de klap, en die iemand was Van Amerongen. Dr B. wist hem en de echtgenote naar het ziekenhuis te brengen. Voor haar op tijd, voor hem te laat. Van Amerongen stierf. Het koloniaal gezag wist uit de woedende menigte feilloos de moordenaar te traceren die opgepakt werd, en dat was het de laatste akte van het drama…

“hetwelk nog betrekkelijk minder ernstig is afgeloopen dan het zich aanvankelijk liet aanzien.”

Er stond nog net niet: eigen schuld, stommeling.

Blijf op de hoogte

Het hospitaalschandaal in Indië in 1900

Hospitaal te Atjeh/ Collectie Tropenmuseum Wikipedia Commons

Terwijl de Atjehoorlog voortwoedde en Nederland, alle verwachtingen ten spijt, nog altijd niet gewonnen had, kwam er in 1900 een nieuw probleem bij. Dat meldde de arts L.J. Eilerts de Haan, werkzaam in het ziekenhuis aldaar. In verschillende artikelen beschreef hij dat er uit ziekenhuizen voeding werd gestolen. De daders schold hij uit voor ‘hospitaalhyena’s’. Met goede bedoelingen, zoals een klokkenluider die meestal heeft.

Officier van gezondheid

Het Indische dagblad De Locomotief trok zich de zaak van het hospitaalschandaal aan. Op 10 maart 1900 publiceerde de krant een fors artikel over de zaak waarbij ook alweer een nieuw probleem was gekomen, te weten de positie van de arts zelf. Dokter L.J. Eilerts de Haan, officier van gezondheid eerste klas, had inmiddels Indië verlaten. Of dit geheel vrijwillig was, stond te bezien. De dokter zelf was inmiddels een verdacht persoon geworden of gemaakt, en ook dat typeerde zijn positie als klokkenluider. Er was namelijk een onderzoek naar de dokter ingesteld:

“Dit geeft te denken. Er ligt zoo iets in van: tóch zullen wij dan lastigen kerel wel krijgen! […] Natuurlijk heeft Dr. Eilerts de Haan wel eerst bij zijn chefs geklaagd, maar het is de vraag hoever en hoelang het legerbestuur zulke pogingen wil zien uitstrekken.

Indien Dr. Eilerts de Haan wellicht – ik weet er niets van, onderstel slechts – wat spoediger dan een ander tureluursch is geworden over de eeuwige officieele uitvluchten waar het geldt breken met de sleur, en maar altijd zijne zieken laaghartig zag bestelen, zal hem dit dan te kwade warden aangerekend? Zal op de vingers worden nageteld: hij had dit nog kunnen doen, en dat nog kunnen vragen, en op dit of dat nog kunnen wachten? Moet liever ook de legercommandant niet op prijs stellen, dat de knoeierij nu eens duidelijk aan het licht is gebracht en den man hoogachten, die dit heeft durven doen?”

Dat waren scherpe zinnen die duidelijk maakten wat nu het ergste werd gevonden. Niet zozeer de diefstal of de verminderde hoeveelheid gezonde voeding voor de militairen, maar het gezichtsverlies van de superieuren. Menigeen begreep, hoe verstandig de dokter was geweest door de uitslag van een dergelijk onderzoek naar hem niet af te wachten.

Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië, 12 februari 1906: de dokter houdt spreekuur in het militair hospitaal.

Eieren

De kranten bleven publiceren over het hospitaalschandaal. Het betrof hier vooral militaire ziekenhuizen, waar de lagere rangen in opgenomen werden. De indruk bestond dat zij geen klachten durfden in te dienen als er iets ontbrak. Dat iets kon zijn: voeding, versterkende drank of zelfs medicijnen. Schreef een arts vier eieren voor, dan kreeg de patiënt er twee. Melk werd verdund. De lijst van diefstallen leek eindeloos.

Gaandeweg 1901 bleek dat er al járen gestolen werd uit de hospitalen, maar er iets aan doen… dat leek vrijwel onmogelijk. De artikelen die dokter Eilerts de Haan erover had geschreven om de misstanden aan de kaak te stellen, waren zelfs geweigerd door het Indisch Militair Tijdschrift, schreef Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië, begin 1901, ook al had hij de morele steun van Van Heutsz, de gouverneur van Atjeh.

Doofpot

Wie baat bij deze diefstallen had, bleef speculeren. Mogelijk floreerde hier een crimineel stelsel van verkoop en winst met afdrachten aan deze en gene, en daarbij konden – gezien de doofpot reactie – best hooggeplaatste militairen betrokken zijn.

Klokkenluider

In Nederland haalde de zaak van het hospitaalschandaal de kringen van ministers. Merkwaardig genoeg wilden ook zij het karakter van de klokkenluider bespreken. Het heette twijfelachtig te zijn dat een militaire arts met voorbijgaan van zijn meerderen de steun van publieke opinie had gezocht voor zijn zaak. Maar had hij een alternatief gehad? Kennelijk: neen. Het Kamerlid Van Kol nam het voor hem op:

Ook insubordinatie heeft hier niet plaats gehad, want ware dat het geval, dan zou generaal van Heutsz aan die artikelen zeker zijn goedkeuring niet hebben gehecht en daardoor als zijn meening hebben doen kennen, dat alleen door het opwekken der publieke opinie tegen die misstanden, daarin verbetering kon worden verwacht.

Het hielp niet. De zaak werd van kwaad tot erger. Niet meer het hospitaalschandaal stond centraal, maar de persoon van de dokter. In februari 1901 schreef het Soerabaijasch handelsblad een harde beoordeling van deze gang van zaken:

“Wel kan men den man, die dit durft ondernemen, niet wettelijk straffen, maar men maakt hem af op geniepige wijze in den conduite-staat. Zoo is het dr. Eilerts de Haan gegaan, zoo zal het ieder officier en ambtenaar gaan die in Indië misstanden aan het licht durft te brengen en den moed heeft dit openlijk, zonder masker voor, te doen. Totdat eindelijk iedereen zwijgt. Dan is het ideaal van het koloniaal gouvernement bereikt.”

En de dokter? Hij besloot zijn tijd als militair arts uit te zitten, met het oog op zijn pensioen. Erna publiceerde hij zijn autobiografie: Zonderlingschap. Het laatste woord was voor hem.