schrijfcoaching - Indische Schrijfschool

Maar hoe maak je nasi tim?

Zeg tegen een ziek iemand: “Jij hebt nasi tim nodig,” en de ander is al half beter. Als je tenminste het goede maakt.

Nasi Tim is een gerecht waar een lintje om mag, zo belangrijk is het. Goede voeding en troost op hetzelfde bord. En ook is het recept mysterieus, tenminste voor iemand als ik zonder Indische achtergrond.
Het is soep en toch ook niet.
Rijst en meer dan dat.
Het is eenvoudig maar toch luistert het weer nauw.

Eten is emotie, is ervaring, is herinnering. Kent u dat, iets van vroeger eten en dat u dan meteen weer weet: ja, dat was daar, en toen, en wie erbij waren? Dan weet u alles weer. Dat schrijft u toch wel op? Zo kunt u ook familiegeschiedenis schrijven.

Ik raadpleegde mevrouw J.M.J. Catenius-van der Meijden in haar Groot nieuw volledig Indisch kookboek, 1381 recepten Den Haag/Brussel: Van Goor zonen (negende druk; eerste druk vermoedelijk 1925). Dit schrijft ze:

17 Nasi tim

Voor zieken: bijv: voor een of twee personen. Een kopje rijst, 2 kopjes water, 3/4 theelepel zout, 1 ons gehakt van kip of van kalfsvleesch, of een kipekluif, danwel een stukje malsch rauw vleesch.

Het gehakt maakt men aan met een ei, een sneedje geweekt brood en zout.
Nu neemt men een zogenaamden timpot, (een petiman), doet daarin de rijst met het water en stoomt den pot, die goed wordt dichtgemaakt, in een groteren pot met water, gedurende een half uur. Ook de grootere pot moet dichtgedekt zijn.
Is de rijst in den timpot bijna gaar, dan neemt men er de helft uit en doet er den bal gehakt (de kippenkluif of het vleesch) in en bedekt dit weer met de uitgehaalde rijst. Als de rijst te droog is gestoomd, voegt men er een scheutje water bij, wanneer het gehakt er in wordt gedaan.
Men laat de rijst verder twee uren doorstoomen, terwijl men telkens in den grooteren pot warm water bijvoegt, als dit te veel verdampt is. Dit water moet beneden (onder) het deksel van den timpot blijven.

Ik weet het niet: een timpot is me onbekend. Maar ik vermoed dat er iets zachts en zaligs uit komt.
Heerlijk.
Mijn eerste eetherinnering is kippensoep van oma. Ze zette een groot wit bord met een gouden randje voor me neer, en ik kreeg een enorme lepel. Dat is best moeilijk als je zes jaar bent, zo oud was ik. De geur was zoutzoet en er kwam damp uit bord. Ik kreeg het nooit helemaal op maar dat gaf niet. Die borden met gouden randje maakten ook diepe indruk op me. Nu koop ik overal en nergens serviesbordjes… allemaal met een gouden randje.

Kookboek

Ik keek ook even in het andere kookboek van mevrouw Catenius: Makanlah nasi! (eet rijst!) De Indische rijsttafel (voor Holland) ‘s-Gravenhage: Ort & Van Straaten, 1922 (derde, vermeerderde druk van ‘Patti. De Indische rijsttafel’)
In het voorwoord ervan spreekt mevrouw haar voldoening uit over het de reacties over het laagdrempelige van de recepten. Het bleek inderdaad…

… zoodanig te zijn samengesteld, dat ook onervaren vrouwen en zelfs heeren — dit is mij persoonlijk bekend — het gaarne als leiddraad gebruiken bij de bereiding van een eenvoudige maar goede rijsttafel.

Hierdoor bemoedigd – want ik ben een onervaren vrouw – las ik aandachtig hoe ik rijst moest bereiden. Als volgt:

1. Gewone rijst.

Alle rijst, welke ook en van welken prijs, moet, alvorens gekookt te worden, worden gewasschen, opdat het stof, het meelige, met het waschwater wegvloeit. Zonder deze bewerking zou de gare rijst er als pap uitzien. De rijst moet tevens, door het wasschen, helder wit zijn.
Men neemt ongeveer twee à twee en een half pond rijst en wascht ze goed helder.
Daarna doet men de rijst in een geëmailleerden of ijzeren pot met deksel en voegt er zooveel water bij, dat dit ongeveer 2 à 3 c.M. boven de rijst uitkomt. Men voegt er 1 à 2 afgestreken lepels zout bij. Nu wordt den pot gesloten.
De rijst laat men niet te hard, boven een matig vuur, koken, tot ze bijna is droog gekookt en er zich gaatjes in het gekookte vertoonen. Daarna neemt men den pot van het vuur, roert de rijst goed door elkander en voegt er nog een klein kopje water door en laat dit, met het deksel er op, boven een zacht vuur koken, tot de rijst gaar is. Nu en dan moet men er nog in roeren.
Rijst kan, naar mate van het vuur, op deze wijze gekookt, in een à anderhalf uur gaar zijn.

2. Een andere manier.

Heeft men de gewenschte hoeveelheid rauwe rijst genomen en haar goed schoon gewasschen, dan neemt men op een kopje rijst twee kopjes water. Het water eerst laten koken met een weinig zout (op 2 kopjes water 1/2 à 1 theelepel zout).
Als ’t water goed kookt en borrelt doet men er de rijst in en roert men steeds, tot er geen water meer boven de rijst is (10 à 15 minuten). Dan dit boven een zacht vuurtje een à anderhalf uur laten stoomen. Den pot houdt men goed gesloten en mag dan niet tusschentijds worden geopend.
Na 1 1/2 uur de rijst met een houten lepel omwoelen; zoogenaamd – losmaken – en dan is de rijst gereed, om warm te worden opgediend. Wil men dus om half zes eten en warme rijst ter tafel brengen, dan moet ze om vier uur worden opgezet.

Ik begrijp de investering van tijd en liefde.
Maar ik deins ervoor terug.
Deze twee manieren vormen de basis voor Nasi Tim, zo blijkt:

11. Rijst voor zieken en zwakken.
(b. v. voor 1 of 2 personen)
Nasi-tim.

Men neemt 1 à 1 1/2 ons rijst en kookt deze als is aangegeven in no. 1 – verder: 3/4 theelepel zout, 1 ons kalfsgehakt of kalfsvleesch.
Wordt de rijst met gehakt gekookt, dan wordt dit eerst met zout, brood en een ei aangemaakt.
Men neemt vervolgens een klein pannetje met deksel en kookt de rijst op, als in no. 3 aangegeven. Daar de rijst zacht moet zijn, wordt er meer water bijgevoegd, tot ze, gaar zijnde, nog zacht is en het vleesch of gehakt gaar is.

Het blijft verlangen, ook naar een Nasi Tim versie die plantaardig zou kunnen zijn. Tot ik een simpel recept heb, is het voor mij zaak gezond te blijven, zodat ik geen Nasi Tim nodig heb. Nassi tim lijkt me heerlijk, zeker nu er de koude dagen weer aankomen. Maar klopt het recept van mevrouw Catenius voorlees? En kan het ook plantaardig? Wat vindt u? Reacties graag onder het artikel, dan hebben we er allemaal iets aan en dat is fijn.

Praat met mij
Als u over familie in de oude Indische tijd schrijft, dan hoort daar ook kennis van de historie bij. Zo wordt uw verhaal beter en interessanter om te lezen. Werkt u aan een levensverhaal? Praat met mij:

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Hoe begin ik? 5 gouden tips waarmee het altijd lukt

Pa van der Steur jubileert (met audio: Pa spreekt tot zijn kinderen)

Pa in 1899, nog met donkere baard. Om hem heen militairen en kinderen uit zijn tehuis. Het is duidelijk een promotiefoto.

In 1938 was Pa van der Steur een beroemd man in Indië. Iedereen kende zijn tehuis, waar hij kinderen van militairen in opving. Hij had ook logerende kinderen. Het was dus een tehuis, geen weeshuis. Al tientallen jaren leidde hij het tehuis, met medewerkers. Dat moet een hele zorg zijn geweest, om de boel draaiede te houden. Want iedereen keek naar hem, voor alles.

In het Soerabaiasch Handelsblad van dinsdag 26 april 1938 stond een interview met Pa. Wat hij zegt en hoe typeert hem: de nadruk op geld nodig, de groei van het tehuis en het blijvende groei van het aantal kinderen. Feitelijk is het crowdfunding via de krant. In mijn biografie van Pa ga ik ook in op zijn zorg voor militairen, want daarvoor ging hij eigenlijk naar Indië. Hier volgt het interview.

Een terugblik

De afgeloopen Zondag was een zeer bizondere dag: voor het Oranje Nassau Gesticht te Magelang; toen herdacht Pa van der Steur in allen eenvoud den dag dat hij voor veertig jaren als godsdienstleeraar in dienst trad van het Protestantsche Kerkbestuur te Batavia.

Des morgens werd hij bij het ontwaken door 188 jongens van 6 tot 12 jaren verwelkomd, die een lied zongen; de godsdienst-oefening in het kerkje van het gesticht droeg een zeer bizonder cachet, en in den namiddag kwam de kerkeraad van de Protestantsche Kerk te Magelang hem gelukwenschen. Ook was er in den loop van den dag een gelukwenschtelegram van het Kerkbestuur te Batavia gekomen.
Den 24sten April 1898 – bij besluit No. 8 – kwam Pa van der Steur in dienst van het van het Protestantsch Kerkbestuur in Indië.
Wij hebben een onderhoud gehad met den jubilaris, die niettegenstaande zijn hoogen ouderdom nog steeds de dagelijksche leiding heeft van het gesticht, dat thans niet minder dan circa duizend kinderen telt.

Den 10den September 1892 vertrok Pa van der Steur als geordend zendeling van de Baptistenkerk met de „Conrad” uit IJmuiden, om in de laatste dagen van de maand October van hetzelfde jaar in Indië te arriveeren.

Het eerste begin

Het beroemde portret vn Pa, dat bij menig volwassen Steurtje in de huiskamer hing.

Den 4den April 1893 begon Pa van der Steur met den arbeid ten behoeve van het misdeelde Indische kind waarmede hij zoo groote bekendheid en populariteit verwierf. Op dien dag nam hij een viertal weeskinderen ln zijn huis en snel groeide het aantal.
Het spreekt vanzelf dat zijn gesticht vrouwelijke hulp niet kon ontbeeren. Eerst vond Pa van der Steur een zijner zusters bereid bij zijn werk behulpzaam te zijn. Den 4den April 1907 trad hij in het huwelijk met Anna Maria Zwager, die spoedig als Moe van der Steur bekend was.
Van de vier kinderen, die het eerst door Pa van der Steur opgenomen werden, is er nog één in leven en van haar kreeg Pa van der Steur tot zijn groote blijdschap dezer dagen een brief, een taart en bloemen.
Het gesticht was eerst ondergebracht in een heel eenvoudig huisje in Wates (Magelang), dat thans nog bestaat en door een hoefsmid geoccupeerd wordt. Het bleek reeds spoedig noodig te zijn loodsen bij te bouwen en nevenstaande huizen te huren om het stijgende aantal kinderen te bergen.
Het waren toen jaren van harden strijd, en groote moeilijkheden, vooral van financieelen aard, moesten overwonnen worden. Het gebeurde dikwijls dat men des avonds het geld nog niet bijeen had voor de passar-inkoopen van den volgenden dag; maar dan kwamen de Jannen te hulp en met de woorden: „vooruit Jongens, voor de kinderen van onze kameraden!” (het waren hoofdzakelijk
soldatenklnderen, die Pa van der Steur ln zijn gesticht had) ging men met den helm rond en zoo kreeg Pa van der Steur dan het geld om den volgenden dag de hongerige magen van zijn pupillen te vullen.
„Maar”, zoo voegde Pa van der Steur er aan toe, “al die kinderen, die met mij den harden tijd hebben meegemaakt ln die eerste jaren en die dikwijls de honger rond ons huis zagen waren, zijn goed terecht gekomen.

De aanstelling tot predikant

U vraagt mij hoe ik tenslotte godsdienstlee raar geworden ben? Dat ging als volgt: Ik was – nu meer dan veertig jaren geleden – bij een onderwijzersfamilie hier ter stede te gast. Zij klaagden over het feit dat de Roomsche kinderen twee keeren in de week godsdienstonderricht kregen, terwijl de Protestantsche kinderen in Magelang een catechisatie hadden. Dat kwam omdat er in die jaren slechts één predikant was voor Djocja en Magelang en voor laatstgenoemde plaats bleef slechts heel weinig tijd over. Onmiddellijk kwam de gedachte in mij op dat ik in Magelang wel godsdienstonderwijs zou kunnen geven; ik stelde mij met den predikant in Djocja in verbinding en het was voor elkaar.
Het was in 1896 of ’97 dat resident P. M. L. de Bruin Prince in Magelang kwam. Hij stelde veel belang in mijn werk en bezocht met zijn echtgenoote het oude tehuis, waar hij onder andere het kerstfeest heeft bijgewoond.
Resident de Bruin Prince vroeg mij of ik voor ’t werk op de scholen, eigenlijk dus het werk van een predikant, een toelage kreeg.
Op mijn ontkennend antwoord bood hij mij aan een gratificatie van ƒ 1000 te zullen aanvragen. Natuurlijk heb ik het aangenomen, want het geld zou ik voor mijn gesticht best kunnen gebruiken.
Er is toen tusschen resident de Bruin Prince en het Protestantsch Kerkbestuur te Batavia gecorrespondeerd en het resultaat was dat ik officieel benoemd werd tot predikant met een maandelijksch salaris van ƒ 150. Eerst kwam ik in tijdelijken dienst, doch vrij spoedig volgde mijn vaste aanstelling.

Ik heb die benoeming echter op één voorwaarde aangenomen: dat men mij zou laten werken, zooals ik dat wensch en dat men mij in geen enkel opzicht aan banden zou leggen, want ik wil in mijn werk de inspraken van mijn hart volgen.
Met groote waardeerlng spreekt Pa van der Steur dan van het Protestantsch Kerkbestuur, dat nem gedurende veertig jaren steeds volkomen vrij heeft gelaten, zoodat hij inderdaad de inspraken van zijn hart en zijn geweten heeft kunnen volgen.
„Mijn salaris als predikant, zoo ging Pa van der Steur voort, “is mij steeds van zeer grooten steun geweest. Ik heb in de afgeloopen jaren aan het publiek heel veel keeren om geld gevraagd, maar dat ging altijd zooveel gemakkelijker, omdat ik zelfs het geringste deel daarvan niet voor mijzelf noodig had. Ik had immers mijn salaris, dat in den loop der jaren tot ƒ. 500 klom, tot dat het bezuinigingsspook eraan knabbelde en het tot plus minus 400 daalde.
Bovendien kon ik daarvan ruim ƒ. 4000 per jaar voor het gesticht oversparen.”

De eerste subsidie

Klik hier en luister naar de stem van Pa, opname uit de jaren 1930. Hard zetten!

In het jaar 1896 vroeg ik een audiëntie aan bij den Gouverneur-Generaal Van der Wijck. Ik had al mijn boeken bij me en ik liet den Landvoogd zien dat ik voor f. 1200 aan onbetaalde rekeningen had en riep zijn hulp in. Hij beloofde mij dat nog voor het einde van het jaar – het was in December dat ik den Landvoogd bezocht – al mijn onbetaalde rekeningen vereffend zouden zijn.
Ook deelde hij mij mede dat ik een request kon indienen om een maandelijksche subsidie van ƒ. 100. Dat waren dan de eerste subsidies van het Indische gouvernement en met den groei van mijn gesticht zijn zij ook grooter geworden.

Hoe het gesticht groeide

In 1900 ging mijn gesticht over naar de plaats, waar het thans nog staat. Maar het had toen op lange na niet den omvang, welke het thans heeft. Het bestond toen uit een oudo kazerne van de pradjoerits, welke ik tegen contante betaling van het gouvernement kocht. Het was toen een onooglijk gebouw; de dakbedekking bestond uit sirap, dat vol ongedierte zat. Er waren toen reeds 250 tot 300 kinderen. Voor de meisjes had ik in de oude kazerne geen plaats en daarom moest ik eerst enkele huizen huren.
In 1903 ging ik naar Holland, maar ik was na een afwezigheid van enkele maanden reeds terug omdat ik hoorde dat het in Indië niet naar wensch ging. Tijdens mijn verblijf In Nederland werd ik in audiëntie ontvangen door den toenmaligen minister van koloniën en ook door de Koningin-Moeder, met wie ik ruim twee uren heb zitten praten. Ik wist in Holland ook het geld bijeen te krijgen voor den bouw van een nieuwe zaal.

Het gesticht is steeds verder gegroeid. Ik kreeg eerst subsidie voor 350 kinderen, doch tijdens het bewind van Gouverneur-Generaal Van Heutsz werd het aantal tot 400 opgevoerd. Ik heb steeds alle mogelijke steun en medewerking van de Indische regeering gehad en ook van het groote publiek ondervond ik financieelen steun en waardeerlng voor mijn werk. Het eenige punt, waarover wel eens verschil van meening heeft bestaan tusschen mij en het gouvernement, was het aantal kinderen dat ik opnam. Maar ik heb geantwoord dat noch die arme kinderen noch lk er iets aan kunnen doen dat zij op de wereld zijn en dat zooveel mogelijk geholpen dient re worden, waar hulp noodig is.

Nadat mejuffrouw De Haan uit Haarlem ƒ 2500 had geschonken voor den aankoop van een stuk grond en een bouw, kocht hij zelf voor ƒ2500 van de Indische regeering een oude school op. „Ik heb naderhand nog eens een gebouw van het gouvernement gekocht, aldus Pa van der Steur, maar dat heb ik nooit betaald”.
Het terrein aan den voorkant, waarop nu ook het kerkje staat, was een geschenk van den oud-Deliaan Jansen. Het geld voor het kerkje kreeg Pa van der Steur ter gelegenheid van zijn 25-Jarlg Indisch Jubileum. De avondschool werd gebouwd met een bedrag van ƒ 5000 dat voor dat doel door den oud-minister Cremer geschonken was.
En weet U, zoo eindigde Pa van der Steur zijn relaas, indien ik eerder gedacht had aan den dag dat ik veertig jaren godsdienstleeraar ben. dan had ik de menschen in Indië om veertig centen voor het gesticht gevraagd, maar dat ben ik heelemaal vergeten.

Pa en Moe van der Steur, circa 1938

Nu is het Oranje Nassau Gesticht een zeer uitgebreid complex, dat een duizendtal leerlingen telt. Vergelijken wij het tegenwoordige gesticht met het nederige huisje, waarin Pa van der Steur in 1893 begon, dan valt de groei des te meer op. Wij gelooven niet dat wij overdrijven. Indien wij zeggen dat de stad Magelang door het gesticht een zeer bizonderen klank heeft gekregen.
Zooals reeds gezegd ontving Pa van der Steur een telegram van het Protestantsch Kerkbestuur te Batavia een telegram, dat wij hieronder zullen laten volgen:

Bij gelegenheid van Uw veertigjarig jubileum in dienst onzer kerk gedenken wij met dankbaarheid Uw zegenrijken arbeid.
Moge God U nog vele jaren kracht schenken voor deze grootsche taak.

Hier eindigde het interview. Geen kwaad woord over de man en zijn werk, dat typeert deze tijd. In onze tijd zijn er nazaten van de opgenomen kinderen die er meer over willen weten. Ze mailen mij en dan zeg ik wat ik hier zeg: Pa van der Steur hield van zijn pupillen een archief bij. Dat is bewaard gebleven en het ligt in de universiteitsbibliotheek Leiden. Het is alleen toegankelijk voor nazaten. Maar er zijn twee waarschuwingen die ik nu geef. Ten eerste, niet van elke pupil is het dossier bewaard gebleven. Ten tweede, is er wel een dossier met documenten, dan vertellen die soms een ander verhaal dan in de familie is verteld. Dat kan moeilijk zijn. Maar ook helderheid brengen.

Klaar voor bezoek? Klik en kijk hier naar het Pupillenarchief: https://collectionguides.universiteitleiden.nl/resources/ubl562

(of kopie en plak de link: https://collectionguides.universiteitleiden.nl/resources/ubl562 )

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Schoonheidsgeheimen uit het Indische leven

Schoonheidsgeheimen waren er vroeger ook. Kijk naar oude foto’s en denk: hoe kan het dat deze vrouwen en meisjes allemaal beeldig dik zwart haar hebben? Ja, nee, DNA zegt niet alles. Zonder zorg wordt ook dat lelijk. Om meer te weten, raadpleegde ik het werk van mevrouw J. Kloppenburgh-Versteegh: Indische planten en haar geneeskracht. De vroege editie, uitgegeven bij Semarang: Masman & Stroink, 1907.

Mooi haar

Mevrouw Kloppenburg-Versteegh

Die vroege editie is de eerste. Daarin lees ik haar eigen woorden en ik hoor haar eigen stem. Die stem is niet altijd lief. Mevr ouw Kloppenburg houdt niet van klagen en zeuren en ik heb de indruk dat ze zich ergert aan Hollandse vrouwen. Zoals wanneer deze klaagt over “het dunne haar” dat ze heeft. Hoe komt dat? Te scherp wassen, met groene zeep, soda of haarmiddelen die niet deugen. Ja, dan dunt de boel uit. Dat snap ik. Wel is die methode een stuk sneller dan wat mevrouw vervolgens uiteenzet. Ik citeer:

Wij zullen daarom eerst melding maken, hoe men hier in Indië het hoofd wast.
Voor één persoon is het gewicht van een half kattie merang, dat is stroo van de padie voldoende; men gaat dat den avond vóór het gebruik branden, is ze geheel verkoold, dan giet men er koud water op, ongeveer iets minder dat een liter. Vóór men tot het hoofdwasschen overgaat, neemt men een weinig klapperolie, wrijft er de poriën van het hoofd flink mede in, totdat zich al de roos loslaat, neemt een stofkammetje en kamt het vuil eruit.
Vervolgens neemt men bovenstaande merang, die men door een doek giet en gaat daarmede het hoofd wassen, totdat het vel wit en het haar niet meer vettig is.
Daarna neemt men het sap van eenige djeroeks poeroet en begiet men het haar er meê, en eindelijk gebruikt men water, waarin eenige kananga’s, melaties of rozen geweekt zijn, om het djeroekwater af te spoelen, droogt nu het haar goed af, evenwel niet wringen en kamt het met een zeer grove kam uit en laat het los drogen.

Dat is nog maar de basis. Bonustip:

Bij hard, weerbarstig haar kan men na het gebruik van de djeroek een weinig klappermelk gebruiken, die men met het geurige water afspoelt.

Ook het gebruik van de beroemde lidah boejaja legt mevrouw Kloppenburg uit:

Verliest men het haar door hoofdpijnen, zenuwen of andere oorzaken, dan is aan te bevelen het hoofd koel te houden met een dezer middelen: Lidah boeaja, waroe bladeren, bongol pisang.
De lidah boejaja, afb. No. 20, is een dik blad, na het geschild te hebben, ziet men een hard geleiachtige massa, dit wordt op het hoofd gestreken, ’s morgens vroeg vóór het bad, naar verkiezing kan men die den geheelen dag op het hoofd laten; men moet dit middel wel drie maanden gebruiken, maar het resultaat is dan ook prachtig.

Zo moet het en ik geloof het meteen. Want: die foto’s. En dat grote groene op de foto hierboven is de plant. Maar er zijn bezwaren. Wie kan in onze tijd een dag lang – drie maanden – met plantenpudding op het hoofd lopen? Ik niet. En hoe kom ik aan ‘stroo van de padie’?

Tegen kaalheid

Mevrouw geeft ook een recept tegen kaalheid. Ik neem het over, omdat ik vandaag een jongeman zag met diepe inhammen. Kassian, zo jong al dacht ik. Misschien leest hij het. Kan.

Bij het uitvallen van het haar of kaalhoofdigheid is het gebruik van kemirieolie zeer aan te bevelen.
De kemirienoot wordt stuk geslagen, de inhoud er uit gehaald en fijn gewreven, van 100 kemirie’s krijgt men slechts een kwart Eau de Cologne fleschje olie (het welbekende lange groene model).
De fijn gewasschen kemirie’s worden met een splitglas water in een ijzeren pan op het vuur gezet, laat ze koken, totdat men de olie er uit kan scheppen, doe ze vervolgens door een fijne dooek.
De poriën moeten er 2 à 3 keer per week mede in gewreven owrden.
Klapperolie is ook goed, doch eerstgenoemde werkt krachtiger.

Dergelijke recepten vragen van ons geduld en tijd, dat zijn schaarse artikelen. Het is gemakkelijker om wat te kopen. Daarom intrigeren de recepten me ook zo. Dat bewerkelijke ervan lijkt me de garantie dat je iets goeds maakt, en er zitten nergens chemische toevoegingen bij. De kracht van de natuur geoptimaliseerd.

Geen rimpels

Een vriendin van mij vroeg naar iets tegen rimpels. Daar heb ik nog geen antwoord op. Wel zie ik dat oudere Indische dames vaak een uitstekende huid hebben. Zacht, fluwelig, hier en daar iets van een plooi.
En dure crèmes kopen ze niet. Hoe dan? Obat drinken, hoor ik steeds. En dat een moeder het recept wist, nee zij niet meer, zo jammer.
Wat zit er in die obat ? Dat is dus de vraag. . Tot dusver kan ik deze adviezen aan u doorgeven:

heeft u last van sproeten of teint-verschillen? Deppen met peterseliewater, zegt mevrouw J.M.J. Catenius-van der Meijden (inderdaad, zij van het kookboek).
nooit zeep gebruiken, neem het zeepvruchtje lerak. Advies van mevrouw J. Kloppenburg, de kruidengeneeskundige. Zeep droogt de huid uit. Mevrouw Kloppenburg had tot op hoge leeftijd ook al zo’n prachtige huid. Maar over obat-drankjes zegt ze niets.

Bedak

Voor degenen die het liefst nu en vandaag een mooie huid hebben is de oplossing: bedak. Het is rijstpoeder, met of zonder parfum, met of zonder kleur. De beste merken zijn Martha Tilaar en Nyonya Meneer en u snapt wel: dat ligt niet bij de Etos. De Bedak van den Berg is uit het Bataviaasch Nieuwsblad van 9 januari 1900, dus die zal inmiddels wel uitverkocht zijn.

Uit Indonesië nam ik ooit een doosje mee. Het lag in een kleine toko en ik wist meteen wat het was. Want ooit had ik tijdens een koempoelan een ietwat oudere dame (denk: tachtig min) gezien met een zachte, egale huid. Ze zag er sereen uit. En ze had krullen, wat een vrolijk lijstje om dat mooie gezicht was. Hopelijk heb ik niet gestaard. Later hoorde ik van iemand: zij draagt bedak.

Mijn advies is: koop alleen bedak in uw eigen huidskleur. Spierwitte bedak staat lelijk, dat heb ik zelf ontdekt dankzij mijn doosje.

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Schrijfworkshop voor 65plussers (Den Haag)

Schrijfworkshop voor 65plussers? Jawel. En vrij snel ook nog, het is woensdagmiddag 24 juli 2024 in Den Haag, bij het Indisch Herinnerings Centrum.

Het is eigen initiatief, omdat ik de zomer altijd zo lang en zo leeg vind, er is zo weinig te doen, helemaal nou er dit jaar geen Tong Tong Fair was.
Dus ik dacht: waar heb ik zin in?
En toen kreeg ik dit idee. Een workshop. Leerzaam en gezellig, kan niet beter.

We hebben een hele middag. Heerlijk. U krijgt papier en een potlood, maar als u liever uw tablet meeneemt, is dat ook in orde.
U leert hoe u een verhaal op papier zet, vooral uw levensverhaal. Maar als u aan een familieverhaal werkt, kan het ook nuttig zijn.

Dit gaat u leren

Als u oplet en meedoet dan weet u na afloop:

hoe moet u beginnen
wat is structuur en hoe kom ik eraan
hoe maak ik van mijn verhaal een boek (is niet verplicht)
hoe hou ik het boeiend zodat het geen opstel is
waar vind ik informatie
hoe combineer ik historische informatie met het verhaal
wat als u via uw ouders de oorlog meekreeg en u wilt geen slecht woord over ze schrijven, maar ja u heeft er wel schade door opgelopen

Volgens mij zijn de belangrijkste vragen. Ik heb de voorbereiding bijna af, maar…. misschien heeft u ook vragen of opmerkingen over zaken waarvan u zegt: dat hoort er eigenlijk ook bij. Daar ben ik vanzelf benieuwd naar dus: mail mij, alstublieft. Dat kan via het onderstaande formulier. Zo komt de inzending in mijn mailbus en dan geef ik zo gauw mogelijk antwoord.

Heeft u vragen of opmerkingen? Mij mailen kan via het onderstaande formuliertje. Met uw mailadres erbij kan ik u terugmailen.

Ja, ik heb een vraag/ opmerking voor de workshop

"*" geeft vereiste velden aan

Wat ik dacht

Eigenlijk wilde ik het liefste honderdplussers. Die zijn er genoeg. Maar ik weet ook, ze leven meestal wat afgeschermd en schriftelijk benaderen kan het beste zijn. Plus, niet iedereen heeft vervoer en een Senioren Express zoals de Tong Tong Fair vroeger had, dat zet je niet zomaar op. Dan heb ik maanden voorbereidingstijd nodig.
Dus ik zakte naar 75-plussers.
Daarna kwamen er mails van 65-plussers, of ze óók konden meedoen. Ik bezweek meteen, want als het aankomt op mensen die iets willen leren, ben ik een zwakke zuster.
Dus nu is het voor 65plussers. Zo gaan die dingen.
Maar de honderdplussers laten me niet los.
Stap voor stap, zeg ik tegen mezelf.
Maar iemand van honderd jaar is ook een 65plusser, toch?

Voor wie is het

Deze workshop is voor u:

u denkt al tijden ik wil mijn verhaal op papier zetten
u heeft informatie maar geen structuur
u heeft behoefte aan een duwtje in de rug en dan kunt u verder met uw schrijfproject
u heeft zin in een gezellige middag in de zomer, waar u wat aan heeft, anders gaat u wel naar de Bijenkorf

Voor wie is het niet

uw verhaal is al zo goed als af en u wilt dat ik het in de pauze lees (dat gaat niet lukken)
u denkt, geinig, ik ga eens kijken hoe ze het doet maar u heeft geen serieus plan
u brengt alle kleinkinderen mee wegens het is uw oppasdag, en kinderen krijsen nu eenmaal en rennen doen ze ook, dat vindt u leuk. (Ze kunnen in het café, bedenk ik nu)

Ontmoeten

Zelf heb ik er heel veel zin in. In een zaal is anders dan tijdens een webinar, dat ik meestal geef. Het is even leuk maar dan op een andere manier. Het gevoel van samen-zijn is sterker, want we zijn allemaal aanwezig en we denken over hetzelfde na. En ik krijg onverwachte vragen, die ik ter plekke moet (wil) beantwoorden, dat laat mijn hersens kraken op een fijne manier.
Dus ik hoop u te kunnen ontmoeten.

Voor meer lezen en opgeven:
Alleen bij het Indisch Herinnerings Centrum: klik en lees hier meer informatie
(of kopie en plak de link: https://www.indischherinneringscentrum.nl/agenda/schrijfworkshop-voor-65-plussers
Datum en tijd: Woensdag 24 juli 2024, 14:00 – 16:00
Locatie: Indisch HerinneringsCentrum, in: Museum Sophiahof
Sophialaan 10
2514 JR Den Haag
Ticket: 7,50 euro
Inloop vanaf 13.30 uur
Prijs is inclusief koffie/thee en spekkoek
Toegankelijk voor rolstoelen, rollatoren en scootmobielen.

Schrijftip: moet ik alles uitleggen? (video)

We weten nooit wat een ander weet. Of niet weet. U kunt denken: iedereen weet toch dat het anders was op Java dan op Sumatra. En dan hoort u weer wat dat geheel Indië op dezelfde hoop veegt. Of alles daar de hele tijd hetzelfde was.
Wanneer u gaat schrijven, gaat u dus ook uitleggen. Niet alles. Wel veel. Dat is een proces, hoor, om dat te begrenzen. Ik ervaar het zelf weer, nu ik aan de biografie van Van Daalen werk. Dan moet ik bepalen: wat van Atjeh leg ik uit, en wat niet.
Maar ik heb een methode.
Die deel ik met u in de video.

Video

In deze video:

het belang van historische kennis
hoe u precies genoeg uitlegt
het neefje van 15

Praat met mij
Heeft u een vraag, wilt u eens overleggen, maak dan een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat. (opent in een nieuw venster)

Zij waren zeebaboes (video)

Het was een beroep: zeebaboe. Er waren vrouwen die op schepen hun dienstreizen maakten. Ze voeren tussen Indië en Nederland, en dan weer terug, ingehuurd op om de kinderen te letten. Jonge vrouwen en oudere vrouwen. Sommige zeebaboes verdienden uitstekend.

Er zijn nog mensen die destijds onder de hoede van een zeebaboe hebben gereisd. Enkelen weten dat nog heel goed: “Ik was bang voor Minah,” vertelde een grote stoere man me eens. Een ex-onderwijzeres vertelde me dat de zeebaboes veel samen waren, in haar jonge ogen van toen waren het oudere vrouwen. De onderwijzeres is er niet meer, maar gelukkig mocht ik een film van ons gesprek maken. Anders waren haar herinneringen zomaar weg geweest.

Bediendenkantoor

Indische Courant, 1930

Je had destijds:

baboes die al in het gezin werkten en meereisden op de boot, tijdens het verlof in Holland bleven en dan (meestal) weer mee terug voeren
de zeebaboe als beroep, wat weer iets anders was dan kinderjuffrouw of gouvernante. Lager betaald, minder status.
bemiddelingskantoren voor zeebaboes, zoals bij de Nederlandse Vereeniging van Huisvrouwen, in Indië. Daar werden ook dossiers bijgehouden over de zeebaboes, die beoordelingen kregen. Er waren ook bediendenkantoren. Die verdienden natuurlijk bemiddelingsgeld.
zelfstandige zeebaboes die zelf adverteerden in de kranten. Dat zie je vooral in de jaren 1930 opkomen, dan heeft het beroep zich ontwikkeld. Er zijn dan zeebaboes die meerdere talen spreken, en ook min of meer advies kunnen geven, wat ideaal is voor een gezin dat voor de eerste keer naar Indië of Holland gaat. Deze advertenties veranderen van inhoud wanneer de oorlogsdreiging voelbaar is: dan bieden zeebaboes zich gratis aan, als ze maar terug kunnen naar huis, naar Indië.

Liefde

Veel mensen hebben herinneringen aan hun baboe. Uitgebreide herinneringen: hoe zij heette, waar zij vandaan kwam, wat ze zei en wat mocht en niet mocht. Dierbare herinneringen vol liefde, voor de vrouw die er altijd was. Maar dat was anders bij een zeebaboe. Zij was er tijdelijk, zolang de zeereis duurde. Wat betekent dat voor een kind?
Ik heb nu al drie, vier mensen gesproken over hun herinneringen aan hun zeebaboe. Dat zijn belangrijke verhalen over Indië, die ook bewaard moeten worden. Er is nog te weinig bekend over zeebaboes. Dus als u ook onder de hoede van een zeebaboe stond en dat nog weet, dan hoor ik het graag.

(tekst gaat verder onder de video, gemaakt tijdens de Tong Tong Fair)

Persinggahan

Was de zeebaboe in Nederland, dan had ze niet altijd een aansluitende reis terug. Tot ze weer kon aanvaren, verbleef ze in een pension of in het tehuis Persinggahan, in Den Haag/Scheveningen. Daar is ook die grote foto gemaakt, in 1940. Het tehuis heeft tientallen jaren bestaan, en onderdak geboden aan vooral zeebaboes. In mindere mate aan djongossen, terwijl ook zij toch ergens moesten blijven. De opheffing van het tehuis in 1948 was op bevel van de overheid. Het bestuur was furieus. En nu komt het merkwaardige: de dossiers van de zeebaboes zijn verdwenen. Mijn vermoeden is dat ze ergens op zolder staan, daar neergezet door een opstandig bestuur, en dat de bestuursnazaten niet weten wat er in de oude dozen zit. En ik weet niet op welke zolder ik zou kunnen kijken.

Maar ik blijf radicaal optimistisch. Op een dag vind ik die zolder en dan schrijf ik een boek over zeebaboes.

Praat met mij
Als er iemand van de familie als kind aan boord reisde tussen daar en hier, is een grote kans dat er ook een zeebaboe bij was. Wat betekende dat tijdens de reis? Met kennis van de geschiedenis wordt uw verhaal beter en interessanter om te lezen. Werkt u aan een levensverhaal? Praat met mij:

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Waarom u moet vragen waar de trouwjurk vandaan komt

Het is oktober 1904, we zijn in Semarang en het is een feestelijke dag. Lien Kloppenburg trouwt met Norbert van Dijck. Haar drie zusjes zijn bruidsmeisje.

Links van het bruidspaar: Troel Kloppenburg.
Aan de rechterkant: Mien en Marie Kloppenburg.
Een serieuze foto is het, niks geen gelach en seksie-kijken wat je nu hebt. Het huwelijk is daarvoor te belangrijk anno 1904 en daarbij is een foto maken ook niet goedkoop.

Twee vragen

Toen ik de foto voor de eerste keer zag, kwamen er meteen twee vragen in me op:

Hoe komen de meisjes Kloppenburg toch aan dat prachtige dikke haar?
Waar kwam de trouwjurk van Lien vandaan?

Pudding

Het antwoord op de eerste vraag ontdekte ik snel. Dik haar krijg je door het gebruik van lidah boeaja, en dan op de klassieke manier toegepast. Dus zelf in de keuken een puddinggelei van de plant maken, die in het haar masseren en dan de pudding een hele middag laten intrekken, bij voorkeur elke week.
Dat heb ik nog nooit aangedurfd. Want ik heb Europees haar, en misschien valt het dan uit.
Bij twijfel niet oversteken.

Nu de tweede vraag. De trouwjurk van Lien. Ik zie hoe recht ze staat, hoe gestroomlijnd haar figuur is, hoe smal haar taille oogt.
Vermoedelijk draagt ze een corset. Vast speciaal voor of met deze jurk gekocht. Alleen: waar?

Nadenken over kleding is nadenken over het dagelijks leven en bijzondere dagen. Zo leer ik het Indische leven, de Indische cultuur, kennen.
Er zijn volop geschiedenisboeken met jaartallen en feiten. Mooi, hoor. Maar dragen die bij aan ons gevoelsbegrip van hoe mensen leefden, generaties geleden?
Voor mij minder.

Bruidsjurk

In het algemeen waren er drie opties voor een meisje Kloppenburg om aan een jurk te komen:

de djaït
de modiste
Parijs (Bandoeng ook)

De djaït is de huisnaaister. Een meestal inheemse vrouw die ofwel met de naald wat kon of ook met de naaimachine. De ene djaït was de andere niet. Een vakvrouw kon je een afbeelding uit een Europees damesblad laten zien en dan maakte ze het zo na.
En dan paste alles ook.
Maar niet elke bruid wilde een jurk van de djaït. Dat had in de koloniale maatschappij toch wat minder status dan de modiste.

Een modiste was duurder dan een huisnaaister. Daardoor, en haar veelal Europese afkomst, had ze weer meer status. Vaak had ze eigen stoffen en patronen, ze kon exclusieve modellen leveren. Dat is belangrijk gevoelsmatig.
Wat status betreft, moest de modiste in eigen stad het afleggen tegen de modiste in de grote stad.

Het allerduurste was couture uit Parijs. Ook uit Bandoeng, de stad die het Parijs van Java werd genoemd. In de Preanger-bode staat veel interessante advertenties. Ach, kon ik maar even op bezoek, wat zou ik dan veel meer begrijpen.
Maar Europa, dat was toch belangrijker voor wie status en Europees aanzien wilde.

Deze advertentie van 3 maart 1904 trof me: een getrouwde vrouw (“mevrouw”) met een goed lopende eigen bedrijf. Mevrouw Sandt van Rooijen had ook vast atelierdames in dienst. Ik dacht meteen: zou haar archief bewaard zijn gebleven? Zo gaat het met nadenken over het verleden, je komt van het een in het ander terecht. Nu wil ik opeens heel graag een boek lezen over bruidswinkels in Indië.

Uit Parijs

Ik vermoed dat Lien in Parijs haar japon heeft besteld en wel hierom:

haar ouders, vooral haar moeder, waren gevoelig voor status. Dat had te maken met een Indische achtergrond in een op Holland gerichte koloniale maatschappij. Mevrouw Kloppenburg richtte zich op het Hollandse, het Europese, in de opvoeding. Zo konden haar meisjes in het leven vooruit komen.
het oogt enorm deftig en duur, en de kleding van de bruidsmeisjes past er zo goed bij
dit is een foto met status, kijk eens naar die bloemen (duur), de waaiers die de bruidsmeisjes vast houden (kostbaar), daar past het Europese Parijs goed bij
haar zusje Marie kreeg later een bruidsjurk uit Parijs
Dat was een tragische geschiedenis. Even tussendoor, hoor.

De bruidsjapon van Marie

Uit het verre Parijs werd een bruidsjapon besteld voor Marie Kloppenburg. Haar Emile stond op Franse couture en Marie, een beeldschoon Indisch meisje zou er een witte wolken tule er ongetwijfeld verrukkelijk uitzien, de zusjes als bruidsmeisjes, de moeder-
Maar vlak voor de trouwdag stierf Emile. Het kwam onverwacht. Niemand wist zelfs waaraan hij overleden was. Later ging in de familie het verhaal dat op het kerkhof een Indonesische vrouw van Emils graf was weggelopen toen zij Marie had zien naderen. Jaloezie, vergiftiging, hoe het zij, Marie was radeloos van verdriet.
De bruidsjapon heeft ze nooit gedragen.
Erg, hè?

Bron

Dit dus over de bruidsjurk in 1904.
Het zegt iets over normen en waarden, over wat toen belangrijk was en mogelijk was.
Dat geldt ook voor latere perioden.
Wat een bruid draagt, vertelt ons iets belangrijks over haar leven. Het is een belangrijke bron van informatie.

Schrijftips
“Mijn moeder trouwde in de oorlog”- dat kan. Hoe kwam ze aan haar jurk?
Kijk eens naar de vrouwen in opeenvolgende generaties in uw familie. Wat droegen zij op hun huwelijksdag, waarom en hoe kwamen ze aan die jurk? Zo kunt u meer te weten komen over uw familiegeschiedenis.
Ik hou me aanbevolen voor foto’s van trouwjurken. Zo romantisch. Wanneer u met mij telefonisch wilt overleggen over het schrijven van een familieverhaal, bent u welkom. Het is vrijblijvend voor u en mij. Klik hier voor het inplannen van een afspraak. (er opent dan een nieuwe pagina)

“Een Indische afkomst mag niemand zich toe-eigenen”

“Soms heb ik de indruk,” zegt Evert Mutter uit Batavia (1938) voorzichtig, “de indruk dat mijn jeugdherinneringen er niet mogen zijn.” En daarna zegt hij: “Veel mensen verketteren Indië en daarmee de door mij en anderen gekoesterde herinneringen. Omdat, zo is de redenering, de samenleving niet deugde.”

Goed punt, vind ik.
Er is immers een verschil tussen:

wat we nu vinden van het koloniale systeem in Indië
wat de persoonlijke levenservaring uit die tijd is

Batavia

Ik vraag aan Evert wat zijn eerste herinnering is.

“Wat ik me het eerst herinner, is in Batavia, we woonden in een groot huis in de wijk Tjideng. Wanneer mijn vader naar kantoor ging, stond de kebon klaar met de fiets. En ik keek toe vanaf de voorgalerij. Daar lag rood graniet, als ik eraan terugdenk, voel ik de kou van toen weer op mijn benen.
De vroege ochtend. Alles fris. De geur van de vochtige aarde uit de tuin. Dat kokkie al bezig was in de keuken, ze kookte op areng (houtskool).”

Hoe oud die herinnering is? Misschien wel tachtig jaar. En toch niet vergeten. We praten verder over herinneren en Evert vertelt:

bij een barbecue ruik ik soms in een ogenblik de geur weer van kokkie
ik herinner me ook meer van vroeger als ik op de Tong Tong Fair kom
foto’s brengen ook herinneringen terug, vooral de fotoboeken van Tjaal Aeckerlin, er zijn foto’s waar de hitte af straalt
in het park als ik de wind in de populieren hoor ruizen
wanneer het zomers warm is, en er komt regen op het asfalt, die geur brengt me terug naar toen
op onverwachte momenten, zoals:

Toko Toet

We haalden eten bij Toko Toet. Het was er vol en omdat ik wachten haat, bleef ik wachten in de auto en ging mijn vrouw naar binnen.
Ik zag een oudere Indischman naar buiten komen, met twee plastic tasjes en een ijsmuts op. Hij stopte even om een sjekkie te bouwen, met zo’n torpedopuntje er aan. Door de wind had hij moeite het sjekkie aan te steken. Uiteindelijk lukte het toch, de vlam kwam erin en ik zag hem genieten van het eerste trekje,
tegelijkertijd kwam Indië in me terug: het besef dat hij daar geboren en getogen was, en hier in Nederland straks in vreemde grond begraven zou worden. Alles van Indië voelde ik toen weer: de warmte, de geuren, hoe het was. Alles.
Dit soort ervaringen hou ik meestal voor mezelf. De meesten begrijpen het niet. Of willen het niet begrijpen.

Dat Evert dit zegt, heeft te maken met de hernieuwde belangstelling voor het koloniale verleden, en de weinige ruimte die hij daarin vindt voor persoonlijke en positieve verhalen. Daar is nog een andere ontwikkeling bij gekomen: mensen die zich Indisch noemen maar het niet zijn. Eerder mailde hij me een mooi stuk daarover, hier komt het:

De term Indisch krijgt tegenwoordig een bredere betekenis. Ik reserveer het begrip Indisch nog altijd voor nazaten van mensen met gemengd bloed en voor zaken die te maken hebben met die groep. Ik merk nu dat totoks (dus volbloed Hollanders), die generaties lang in Indië hebben gewoond maar zich nooit vermengd hebben met de oorspronkelijke bevolking, zich ook Indisch noemen.
Ik weiger dat consequent.
Immers deze totoks hebben in de koloniale samenleving, de Indischman altijd met een zeker dedain behandeld. Ze waren als de dood anders te verindischen. Natuurlijk ken je deze attitude ook uit de literatuur.
Overigens heb ik goede totok vrienden die deze houding van mij betreuren.

Ik vraag om een toelichting.

Tokoks, Hollanders dus, hadden in Indië een goed leven. Ze hadden Indië lief en hebben zich later contre coeur in Nederland gevestigd. Noodgedwongen, net als de Indische gemeenschap. Dan is het gemakkelijk je daarmee te vereenzelvigen. Maar in de koloniale tijd keken ze wel met enige dedain naar ons.
Indertijd had je ook die polemiek tussen Tjalie en Rob Nieuwenhuijs. Tjalie beschouwde Hella Haasse niet als een Indische schrijver en dat was ze niet, ook al wilde ze het graag.
Een Indische afkomst mag niemand zich toe-eigenen. Dat kan niet. Wij zijn van gemengd bloed en dat is een specifiek element dat bij anderen niet aanwezig is.
Veel totoks die daar lang woonden hebben een veel Indischer accent dan ik. En dat is echt zo. Dus niet gecultiveerd. Maar daarmee zijn ze nog niet Indisch. Voor mij is het verhaal van de Indische gemeenschap een verhaal van weemoed en heimwee, het besef niet helemaal hier thuis te horen, omdat je je geboorteland verloren hebt.

Kennis doorgeven

Een specifieke afkomst is ook een specifieke geschiedenis. Nu Evert met pensioen is – na een mooie carrière als ambtenaar -, is hij niet echt milder geworden. Niks van soedah laat maar. Hij zet zich actiever dan ooit in om de kennis van het Indisch verleden te bewaren en door te geven:

als gastdocent op middelbare scholen
als deelnemer aan de bijeenkomsten van de Stichting Dialoog Japan-Nederland-Indonesië
voor interviews, onder meer voor het boek Kind in Indië
vragen van onderzoekers van antwoord voorzien
en met het lezen van de groeiende stapel boeken die hij thuis heeft

Zijn familieverhaal heeft hij al opgeschreven dus dat is af. Blijft over het grote verhaal van de Indische gemeenschap, van de cultuur, de historie, de persoonlijke herinneringen:

“De gemiddelde kennis hier van Indië is erbarmelijk. Ik zal blijven vechten voor meer begrip daarvan. De geschiedenis wil ik zoveel mogelijk uitdragen. Er zijn nog altijd mensen die denken dat de oorlog eindigde in mei, en niet op 15 augustus.”

Schrijftips
Heeft u weleens het gevoel beter van niet over iets van vroeger te kunnen vertellen? Zelfcensuur maakt schrijven lastig. Probeer dan eerst alleen voor uzelf op te schrijven wat u belangrijk vindt. Brengt u het naar buiten, bijvoorbeeld als boek voor de familie, dan kunt u altijd nog wat gaan herschrijven als u dat echt nodig vindt.

Waarom Batavia eind 1942 problemen had met wisselgeld

Toko Kopa te Manado, 1930

Aan het begin van januari 1942 waarschuwde het Bataviaasch Nieuwsblad tegen hamsteren. Het heette destijds: hamstering. Wat was de situatie?

Overal oorlogsdreiging, maar daar ging het vooral tussen de regels over. Ik las in het artikel vooral een zoektocht naar houvast, wanneer de wereld om je heen moeilijk is.
Dat houvast bleek te zijn: gewoon doen.
Aandacht schenken aan het volhouden van het dagelijks leven.

De toko

Begin januari 1942 moest toegegeven worden dat het haperde in het dagelijks leven van de toko. Er waren verschillende schuldige partijen. De krant begon met:

Hedenochtend was een aantal toko-houders opgeroepen tot het houden van een bespreking ten Departement van Economische Zaken, waar de heer G. E. Kokxhoorn de heeren ontving met een minder prettige mededeeling:
Bij het nagaan van de bonnen in verband met de controle op hamstering waren nogal wat prijsopdrijvingen geconstateerd!
De heer Kokxhoorn wenschte dan ook een laatste waarschuwing te geven, en hij deelde mede, dat in de toekomst zeer streng zou worden opgetreden, zoo streng zelfs, dat bij de eerstvolgende constateering eenvoudig alle in de toko aanwezige goederen in beslag genomen worden, terwijl bovendien de tokohouder door de gerechtelijke instanties behoorlijk gestraft wordt.

Woeha. Tokohouders hadden dus extra willen verdienen. Batavia wilde hamsteren. Zo ontstond de dynamiek die me deed denken aan het prijsplafond van de energieleveranciers. Boven het plafond zijn de prijzen opeens gestegen.
Geld verdienen.
Winsten.
Er was evenwel nog een ander probleem. Zilvergeld dat als wisselgeld functioneerde. Dat werd bij het winkelen achtergehouden.
Dat had ik in die situatie misschien ook wel gedaan. Want stel, er komt oorlog, dan heb je wat aan zilver en goud. Maar als er meer mensen zo denken, loopt de boel vast. Dat dreigde nu te gebeuren, schreef de krant:

Naar echter de aanwezige tokohouders mededeelden, is de toestand thans zoodanig, dat een toko, die normaal fl. 500,— tot ? 1.000,— aan wisselgeld per maand noodig heeft het thans moet doen met fl. 30, of / 50,— hetgeen uiteraard tot zeer groote moeilijkheden aanleiding geeft!
De schuld ligt dan ook, naar het oordeel van politie en van het Departement, aan het publiek zelf. Het zijn de huisvrouwen, die hamsteren, de goeden niet te na gesproken.
Men constateert „een tekort” aan wisselgeld, en poogt als afweer hiertegen zooveel mogelijk zilvergeld in handen te krijgen, „om gedekt te zijn”.
Het voorbeeld van de dame, die in een der toko’s na een inkoop van enkele dubbeltjes, met een biljet van een gulden betaalde, terwijl de kassier kon zien, dat haar geheele tasch vol klein geld spreekt boekdeelen! Het zijn vooral deze lieden, die het geheele geldverkeer ontwrichten en de dubbeltjes en kwartjes aan de circulatie onttrekken.

Kiezen

Ja, met zulke ‘lieden’ zit je als stad snel in de penarie. De huisvrouwen werden als schuldigen aangewezen. Met de kennis van nu begrijp je het. Maar als ik me verplaats in de kennis van toen en ik verbeeld me dat ik thuis man en kinderen heb die op me vertrouwen, nou… wat denkt u?
Het is de eeuwige spanning tussen het belang van het individu en het collectief. Tussen de korte termijn en de lange termijn. Zie maar eens te kiezen.
En het is ook de vraag naar emoties. Hoe het voelt, in een wereld vol oorlog en weten dat die eerder vroeger of later naar Indië komt, en hoe moet je dan vluchten, als dat al kan.

De toko’s werden onder toezicht gesteld. De huisvrouwen hadden per krant hun waarschuwing moeten incasseren. Bleef over het punt van de vervoersproblemen, schreef de krant. Die waren als volgt en ze hingen samen met de verkoop van suiker:

Was in den aanvang van de mobilisatie, toen alle vervoer voor militaire doeleinden noodig was, een oogenblik een tekort aan suiker aanwezig, doordat men dit niet snel genoeg uit de suikerlanden hierheen kon vervoeren, dit tekort werd snel opgeheven, zoodat thans overal weer volop suiker aanwezig is.
Maar veel hiervan ligt in de benedenstad of aan de stations, en door de requireering van automobielen voor het leger zit men met een tekort aan vervoersgelegenheid binnen de stad.
In dit opzicht is samenwerking geboden. De heer Kokxhoorn verwachtte, dat als men gezamenlijk een transportonderneming als b.v. het prauwenveer inschakelde, en er toe kwam, dat één groote truck alle toko’s langs reed, men spoedig genoeg uit de moeilijkheden zou zijn!

Praktisch

Zo werd er gedacht begin januari 1942. Praktisch. Greep houdend op het gewone leven is vaak het beste middel tegen paniek of angst. Boodschappen doen in de vertrouwde toko.
Maar tussen de kieren van het dagelijks leven was de oorlog zichtbaar, voelbaar aanwezig.
Voor de generaties die dat niet hebben meegemaakt een onvoorstelbare situatie.

Schrijftips
Wanneer u zich de eerste maanden van 1942 kunt herinneren, is dat waardevol om op te schrijven en te bewaren. Ook fragmenten van herinneringen. U weet meer dan de generaties die na u komen. Misschien heeft u hierover van uw ouders iets gehoord, schrijf dat dan ook op. En wanneer u nog iets weet van toko’s in Batavia, dan is dat ook al belangrijk om op te schrijven. Wat voor u vanzelfsprekend is, dat is voor een ander weer nieuw en bijzonder. Onderschat nooit wat u weet.
Denkt u nu: ik weet wel het een en ander, maar hoe schrijf ik dat op? In dat geval denk ik graag met u mee. Klik hier en kijk hoe u een gratis overleg-gesprek met mij kunt boeken. Dat is vrijblijvend en gezellig.

Waarom kapitein Rhemrev met ‘Indië Weerbaar’ naar Nederland kwam

Kijk eens naar die man. Hoe hij daar staat. Vol zelfvertrouwen. In uniform. Goed gedecoreerd. Kapitein W.V. Rhemrev was niet verlegen. Op het moment dat deze foto gemaakt is, bevindt hij zich in Nederland met het Comité Indië Weerbaar. Het is 1917.
Inderdaad, middenin de Eerste Wereldoorlog.

Weerbaarheid

Ik dacht terug aan het Comité en de beweging erachter toen ik de berichten las over de geringe weerbaarheid hier ingeval er iets gebeurde. Niemand weet dan wat te doen, behalve het leger opbellen. Maar op defensie is nogal bezuinigd, dus het is onzeker of er nog iemand is die de telefoon opneemt.
Zo ook in 1917.

De defensie

In de koloniale tijd was het een eeuwige vraag hoe het moest met de defensie van Indië. Want ja, al die eilanden, hoe verdedig je dat bij een buitenlandse agressor?
Iedereen had er een eigen idee over.
Zo ook de beweging Indië Weerbaar, waar gedacht werd over een deelname van de inheemse bevolking aan de strijdkrachten en een groter budget van Nederland voor het KNIL. Dat waren voor velen pijnpunten. Zo’n twintig jaar geleden – dus iedereen wist het nog – had de overheid aan de Atjesche krijgsheer Toekoe Oemar zeer veel wapens gegeven, hij zei ‘hartelijk dank’ en keerde zich tegen de overheid.
Dat moest niet nog een keer.
En dan: Nederland een groter budget voor militairen?
Willen is kunnen, vond het Comité Indië Weerbaar. In 1917 reisde het Comité naar het moederland, naar Nederland. De ‘deputatie’, zoals kapitein Rhemrev het noemde, bestond volgens zijn opgave uit ‘de 6 ondervolgende leden:

F. Laoh, afgevaardigde van de Perserikatan Minahassa.
Prins Ario Koesoemo-Diningrat, afgevaardigde van den Prinsenbond.
Raden Toemengoeng Danoesoegondo, afgevaardigde van den Regentenbond.
Mas Ngabehi Dwidjo Sewojo, afgevaardigde van de Boedi Oetomo.
Abdoel Moeis, afgevaardigde van de Sarikat Islam en
Mijn persoon, als Nederl. afgevaardigde, terwijl als leider en raadgever der deputatie is opgetreden Z.Exc. de Oud-Gouverneur-Generaal Idenburg.

Veel aandacht

In Nederland kreeg de deputatie veel aandacht. Persmomenten. Een diner met de voormalige gouverneur-generaal Van Heutsz. Discussies.
Het doel was en bleef meer budget voor de verdediging van Indië.
Soms denk ik dat het sterkste koloniale machtmiddel niet zozeer het wapen was, maar de bureaucratie. De langzame, vrijwel eindeloze weg van vergaderen, stukken die door verschillende lagen trokken en daar van de juiste persoon een paraaf behoefde, een voorlopige bespreking, een aanpassing en dan opnieuw een vergadering.
Vertragend.
Tijdrovend.
Ontmoedigend.
In Nederlandse regeringskringen nam men kennis van de denkbeelden van het Comite. Hoe kon het ook anders? Kapitein Rhemrev en de zijnen maakten veel kabaalde kapitein voorop. Hij droeg de Militaire Willemsorde, gold als Atjeh-held en zag er goed uit. Een man met gezag en charisma. In het voorjaar van 1917 hield hij een redevoering die in druk verscheen. Hierin zei hij onder andere:

Indien ik het woord hier tot U richt, dan doe ik dat om U te geven een juist en klaar beeld van de actie „Indië Weerbaar”. Het doel is niets anders, dan wat te lezen is in de hierbij opgenomen motie, n.l. „Indië militair weerbaar” te maken.
Toen ik de overtuiging kreeg, dat wij reeds leven in de schaduw van groote komende gebeurtenissen; dat eene voortduring van de bestaande weerloosheid van N.-I. daardoor een misdaad zou zijn jegens de toekomst van Nederland en jegens de toekomst van N.-I., heb ik het als mijn plicht opgevat het „réveille” te blazen.
Mijne bedoeling met de zending van de deputatie naar Nederland is niets anders dan:
„het overbrengen van het zwaartepunt van de in Indië geboren actie naar Nederland,
in de hoop, dat de pers, de vereenigingen en welke corporaties en wie dan ook,
de actie zullen overnemen en doorzetten in vereeniging met ons in Indië, om te komen tot het gewenschte resultaat, d.i. eene tijdige en afdoende weerbaarmaking van N.-I.”

Overwegende:

dat de weerbaarheid van Nederlandsch-Indië tegen eene mogelijke vijandelijke aanranding een dringende en onafwijsbare eisch is,
gesteld door de behoefte aan zekerheid in de toekomst voor een snelle en regelmatige ontwikkeling van land en volk en
erkend door ingezetenen van allen landaard zonder onderscheid;
dat de ervaring van hetgeen in de laatste twee jaren op het wereldtooneel is voorgevallen, aan de volken de dringende les voorhoudt om weerbaar te zijn en, gereed, zoo noodig, alleen op eigen kracht te steunen ter handhaving van hunne zelfstandigheid;
dat de tegenwoordige staat van weerbaarheid van Nederlandsch-Indië bij allen, die zich verzetten tegen de gedachte aan eene mogelijke overweldiging met alle noodlottige gevolgen daarvan, slechts een gevoel van onvoldaanheid en onrust vermag in te boezemen;
spreekt als hare vaststaande overtuiging uit, dat het een levensbelang is om Nederlandsch-Indië tijdig en afdoende zoo ter zee als te land in staat van weerbaarheid te brengen;
Toont, dat „wij niet te klein zijn voor de eeretaak jegens Indië. Praat niet langer, maar laat spreken een d a a d van Uw onbuigbaren wil om te beschermen en te verheffen ons Indië. Schudt dan van U af dien geest van Jan Salie, ten zegen van Nederland, ten zegen ook van de twee-eenheid „Nederland en Indië”!

Die twee-eenheid zei de goede verstaande genoeg. Hier sprak een conservatief man, die kolonie en moederland samen zag. Maar wel met morele plichten van dat moederland.

Vlootwet

Zoals gezegd werd er in Nederland geluisterd naar het Comité en de kapitein. Daarna werd er vergaderd. Flink lang ook. En met het geluk dat Indië al die tijd niet werd aangevallen door een vreemde mogendheid.
In 1923 kwam er eindelijk een nieuwe vlootwet, waarmee het aantal schepen in de Oost werd uitgebreid. Van Heutsz kwalificeerde het geheel als een ‘botervlootje.’
In 1927 kwamen er nieuwe defensiegrondslagen, waarin besloten werd dat ingeval van een buitenlandse agressor er beroep op anderen gedaan moest worden.
De kapitein sloeg politiek een andere weg in. Maar al met al: Indië Weerbaar had evenals de kaitein een punt gemaakt, en dat was het belang van weerbaarheid.

Schrijftips
Kijk eens naar de geboortejaartallen in uw familie: welke liggen voor, in of kort na de Eerste Wereldoorlog? Dat was een tijdperk met angst voor herhaling van de oorlog, er heerste vrees voor het gebruik van gifgas. Tegelijkertijd kwam er een nieuw optimisme door een groeiende vredesbeweging. Groeide je als kind op in die tijd, dan waren dat sterke invloeden.
Wanneer u over de familie schrijft, is het belangrijk rekening te houden met de historische context. Wilt u daarover eens van gedachten wisselen of wilt u misschien wat hulp bij het schrijven? Plan dan een vrijblijvend telefoongesprek via de contactpagina: klik hier (opent in nieuw venster).

12 Volgende

Ja, ik heb een vraag/ opmerking voor de workshop

Over de Indische Schrijfschool

Foto’s

Contact

Download het gratis e-book

Hoe begin ik? 5 gouden tips