Vilan van de Loo

De oorlogsjaren

Maar om Oma gaat het in dit verhaal. Oma, altijd gekleed in sarong en kebaja en haar haar glad naar achteren in een wrong. Niet zo jong meer in die oorlogsjaren. Hoe oud? Dat wist niemand, snel verouderend door het verdriet van de oorlog. Door de Jappen uit haar dierbare huis gezet, gescheiden van de kinderen en kleinkinderen. In een kamponghuisje heeft ze nog kort bij ons, mijn moeder Miline, naar zuster Jim en ik mogen wonen. Tot haar eigen, Indonesische, Bangsa (volk), het haar verbood contact te hebben met haar half-bloed dochters, met wie zij het kamponghuisje deelde. Ze werd onverwacht op een ochtend, met paard en wagen, opgehaald door… Indonesische familieleden. Dat was het begin van haar einde. Ze mocht zelfs geen afscheid nemen van ons, mijn moeder en mij.

Wij waren op dat moment even naar de passar en zagen de dogcar waarmee zij werd ‘ontvoerd’ voorbij flitsen. Er werd niet gestopt, integendeel de koetsier haalde met de zweep uit naar de paarden, die er in galop vandoor gingen. Een laatste beeld van Oma, gelaten haar hand naar ons uitstekend, zonder woorden, tot een klein stipje verdwijnend in de verte. Waarheen? Naar later gebleken is naar enkele Indonesische familieleden die in de buurt woonden, wie het eveneens verboden was contact met ons te onderhouden.

Het einde van Oma’s leven

Mijn laatste herinnering aan Oma was toen ik met mijn moeder, een poppenwagen voortduwend en zogenaamd gras voor de ‘konijntjes’ verzamelend, langs de inmiddels bekende verblijfplaats van Oma wandelde. Spreken met Oma was ten strengste verboden, dus het bleef bij een zacht ‘Dag Ma! Dag Oma’. Gelaten zat zij er in de tuin. Alleen, vermagerd, grijs geworden, onbereikbaar, triest voor zich uit kijkend, treurend om al het verlorene.
Op 1 januari 1946, vlak na de bevrijding van de Japanners, overleed zij, naar alle waarschijnlijkheid van verdriet, niet wetende dat zij op dat moment al een zoon en twee schoonzoons als gevolg van de oorlog had verloren en kort daarna nog een kleinzoon door een noodlottig ongeval zou omkomen. Zij werd begraven op het Indonesische kerkhof in Batoe, aan de voet van de Gunung Panderman. Haar twee jongste dochters mochten, onder begeleiding van een paar gewapende Pemuda’s, haar graf nog even bezoeken. Wij zaten toen namelijk gevangen in het kamp Songgoriti tot wij in september 1946 ‘’vrij’ kwamen.

Eerbetoon aan Oma Batoe

Bij mijn bezoek, met een vriend, aan Batoe in 1995 heb ik getracht Oma’s graf te vinden op de Indonesische begraafplaats aan de voet van de Gunung Panderman. Een illusie, want het graf was onvindbaar. Ter plaatse hebben wij toen nog een slametan kunnen organiseren ter nagedachtenis aan en in respect voor deze zo geliefde, bijzondere vrouw, die zelf tijdens haar hele leven bij iedere bijzondere gelegenheid in de familie zorgde voor een uitgebreide slametan. Zij hield van ons en wij allen van haar. Nog brand ik zo nu en dan wierook en een kaarsje bij haar nog steeds niet vergeelde, prachtige, portret. Opa hangt er trouwens pontificaal naast, wel een beetje ‘vergeeld’. Hij was toen ook al zo oud.

Een bijzondere noot bij dit verhaal:
Als mijn grootvader mijn grootmoeder zou hebben getrouwd, zou Oma Schaaij, onder welke naam zij altijd bekend heeft gestaan, de beroemde Abraham Kuijper als haar wettige zwager hebben kunnen beschouwen en hij haar als zijn wettige schoonzuster.
Eén van Opa’s zusters was namelijk de vrouw van Abraham Kuijper.
Of dat enige indruk op mijn Javaanse oma zou hebben gemaakt is maar de vraag. Feit is wel dat zij van elkaars bestaan op de hoogte waren, omdat Oma’s oudste dochter To gedurende een aantal van haar jonge jaren, voor haar zo broodnodige Hollandse opvoeding in Holland verblijvend, met grote regelmaat de zeer geleerde Oom Abraham in zijn studeerkamer mocht bezoeken.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan hier door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

Oma’s leven na de dood van Opa

Na de dood van Opa in 1918 – hij stierf als gevolg van de toen heersende Spaanse griep – heeft Oma zich actief getoond in de verbouw en verkoop van verse groenten uit de uitgestrekte groentetuin achter het huis. De oogst leverde zoveel op dat Oma tot verkoop van de groenten overging en er voor zorgde dat er regelmatig grobaks volgeladen hun vracht her en der in de omtrek afleverden. Graag had zij haar dochters bij de werkzaamheden van inpakken en verkoop willen betrekken, maar die gaven de voorkeur aan het vrolijke, om niet te zeggen frivole, uitgaansleven in de grote stad Soerabaja, waar zij woonden, werkten (To en Jim waren bij het onderwijs en Jep en Lien werkten op handelskantoren in Surabaja) en uiteindelijk trouwden – met uitzondering van de jongste dochter Jimmy – met respectievelijk een Hoofdadministrateur in de Suiker, een KPM employee en een Particulier Accountant, mijn vader.

Zoon Jan werd Chemiker en runde een zeepfabriek in zijn toenmalige woonplaats Karanglo, ook in de buurt van Malang, waar hij bovendien groenten verbouwde en verkocht. Hij was een rijzige Indische jongen, knap van uiterlijk en ondeugend, want hij
liet zijn oog vallen op een mooie Madoerese vrouw, bij wie hij een zogeheten voorkind verwekte, de kleine Jantje, zeer donker van uiterlijk. De vrouw stierf jong en Jantje kwam tijdelijk onder Oma’s hoede. Jan Jr. nam zijn zoontje op in zijn latere gezin. Hij trouwde met een Indische gescheiden vrouw (met dochter) en kreeg bij haar vijf kinderen: Els, Benno, Lot, Hetty en (E)Rik. Jantje is een vreselijke dood gestorven toen hij circa een jaar na de oorlog met Japan, per ongeluk door een vriendje – al spelende met wapens – werd doodgeschoten. Dit heeft Oma gelukkig nooit geweten.
Dochter To en haar echtgenoot Sam van der Hoeven kregen één dochter, Els. Jeppie en haar man Boy van Meekeren kregen twee zonen, Tonny en Herry. Lien en Leo de Paauw, mijn ouders, kregen na 12,5 jaar huwelijk in 1940 een dochter, ik dus, Leoline.

Naar Oma

Alle kinderen, met echtgenoten en kleinkinderen trokken in de vakantieperiodes altijd weer naar Oma Batoe. Daar was het leven vrolijk en gezellig en de omgeving paradijselijk: wandelen en paardrijden in de bergen, zwemmen, badmintonnen, met Oud en Nieuw veel vuurwerk afsteken en vooral altijd… lekker eten!
De kleintjes mochten bij logeerpartijen met z’n allen dwars in Oma’s grote bed slapen. Een herinnering waar sommige inmiddels hoogbejaarde nakomelingen nooit over uitgepraat raken.
Oma werd nog steeds op handen gedragen, zowel door haar kinderen als door hun respectieve echtgenoten en de kleinkinderen. Van haar mocht altijd alles.

Een voorwaarde voor de komst van (Hollandse) vrienden naar Batoe was wel, dat er niet mocht worden neergekeken op de Indonesische afkomst van Oma. In die tijd was het hebben van een Indonesische grootmoeder een niet altijd geapprecieerde situatie. De Hollandse familieleden van Opa die ook regelmatig in Batoe op bezoek kwamen of kwamen logeren hadden er in nooit een probleem mee.

De jaren na 1940

Oma heb ik de eerste vijf jaar van mijn leven – in Batoe – heel goed gekend. Mijn moeder, vader en zuster Jimmy, zijn bij Oma ingetrokken enige tijd voor de Japanse invasie. Ik werd in 1940 in Malang geboren en leerde Oma kennen als een echte lieve vrouw, die weliswaar de Nederlandse taal amper sprak, niet kon schrijven noch lezen, maar dat vond ik toen, als kind, helemaal niet raar. Oma erbij was een vanzelfsprekendheid in mijn jonge leventje. Zij was er altijd en zij hoorde bij mijn kind-zijn. Nam mij in bescherming, als mijn moeder weer eens naar mij uitviel, op van de zenuwen als ze was omdat zij het gemis van mijn vader (krijgsgevangen genomen in 1942) moeilijk kon verdragen en zich constant afvroeg waar hij zou kunnen zijn en wanneer zij elkaar weer terug zouden zien. Ik had er geen vraagtekens bij, te jong nog om te beseffen wat er allemaal gaande was.

Alleen met Oma en de bedienden sprak ik Maleis. Met moeder, haar zusters, broer, neefjes en nichtjes, sprak ik Nederlands. Ook dat was voor mij vanzelfsprekend. Opa was per slot van rekening een pur sang Rotterdammer geweest en mijn vader was per slot van rekening een pur sang Hagenaar: beiden van goede huize – zoals dat heette. Zij stonden er op dat de voertaal thuis algemeen beschaafd Nederlands was, met uitzondering van de gesprekken met Oma. Daar deed niemand moeilijk over; dat sprak kennelijk vanzelf. Mijn vader, een liefhebber van talen, die nog getracht heeft Oma wat Nederlands te leren, terwijl zij hem de Javaanse taal probeerde bij te brengen kan ik mij niet herinneren. Helaas. Toen ik anderhalf jaar oud was, in 1942, werd hij door de Jappen gevangen genomen, in 1944 met de Junyo Maru afgevoerd om nooit meer terug te komen. Ik ken hem alleen uit de (altijd lieve) verhalen van mijn moeder en andere familieleden en van de foto’s, die wonderwel de oorlog wel overleefden.

Klik hier en lees deel 3 van Het levensverhaal van Oma Batoe